Zasada solidarności rodzinnej ks. prof. Franciszek Longchamps de Bérier Katedra Prawa Rzymskiego Wydział Prawa i Administracji UJ studia doktoranckie rok I - Kraków, 22 grudnia 2012

Wartości prawa spadkowego znalezienie, wskazanie heres przez materialny dorobek swego życia wpływać na świat żywych po własnej śmierci swoboda przyjęcia spadku lub innych rozrządzeń testatora ochrona żyjących przed pogorszeniem ich sytuacji na skutek aktów ostatniej woli solidarność rodzinna

zasady prawa spadkowego Nemo pro parte testatus, pro parte intestatus decedere potest Swoboda testowania Szacunek dla woli zmarłego Semel heres semper heres Nasciturus pro iam nato habetur, quotiens de commodis eius agitur Ochrona rodziny

Polska Kodeks cywilny (1964, ze zm.: zwłaszcza z 2 kwietnia 2009 r., która weszła w życie 28 czerwca 2009 r.)

Klasa 1 Art. 931. § 1. W pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek; dziedziczą oni w częściach równych. Jednakże część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku. § 2. Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych. Przepis ten stosuje się odpowiednio do dalszych zstępnych.

Klasa 2 Art. 932. § 1.  W braku zstępnych spadkodawcy powołani są do spadku z ustawy jego małżonek i rodzice. i rodzeństwo. § 2.  Udział spadkowy każdego z rodziców, które dziedziczy w zbiegu z małżonkiem spadkodawcy, wynosi jedną czwartą całości spadku. Jeżeli ojcostwo rodzica nie zostało ustalone, udział spadkowy matki spadkodawcy, dziedziczącej w zbiegu z jego małżonkiem, wynosi połowę spadku. Udział spadkowy małżonka, który dziedziczy w zbiegu bądź z rodzicami, bądź z rodzeństwem, bądź z rodzicami i rodzeństwem spadkodawcy, wynosi połowę spadku. § 3. W braku zstępnych i małżonka spadkodawcy cały spadek przypada jego rodzicom w częściach równych. § 4. Jeżeli jedno z rodziców spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada rodzeństwu spadkodawcy w częściach równych. § 5. Jeżeli którekolwiek z rodzeństwa spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku pozostawiając zstępnych, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego zstępnym. Podział tego udziału następuje według zasad, które dotyczą podziału między dalszych zstępnych spadkodawcy. Art. 933. § 1. Udział spadkowy małżonka, który dziedziczy w zbiegu z rodzicami, rodzeństwem i zstępnymi rodzeństwa spadkodawcy, wynosi połowę spadku. § 2. W braku zstępnych spadkodawcy, jego rodziców, rodzeństwa i ich zstępnych, cały spadek przypada małżonkowi spadkodawcy.

Klasa 3 Art. 934. § 1. W braku zstępnych, małżonka, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa spadkodawcy cały spadek przypada dziadkom spadkodawcy; dziedziczą oni w częściach równych. § 2. Jeżeli któreś z dziadków spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego zstępnym. Podział tego udziału następuje według zasad, które dotyczą podziału spadku między zstępnych spadkodawcy. § 3. W braku zstępnych tego z dziadków, który nie dożył otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada pozostałym dziadkom w częściach równych. Klasa 4 Art. 9341. W braku małżonka spadkodawcy i krewnych, powołanych do dziedziczenia z ustawy, spadek przypada w częściach równych tym dzieciom małżonka spadkodawcy, których żadne z rodziców nie dożyło chwili otwarcia spadku. Klasa 5 Art. 935. W braku małżonka spadkodawcy, jego krewnych i dzieci małżonka spadkodawcy, powołanych do dziedziczenia z ustawy, spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy jako spadkobiercy ustawowemu. Jeżeli ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy w Rzeczypospolitej Polskiej nie da się ustalić albo ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy znajdowało się za granicą, spadek przypada Skarbowi Państwa jako spadkobiercy ustawowemu.

Art. 939. § 1. Małżonek dziedziczący z ustawy w zbiegu z innymi spadkobiercami, wyjąwszy zstępnych spadkodawcy, którzy mieszkali z nim razem w chwili jego śmierci, może żądać ze spadku ponad swój udział spadkowy przedmiotów urządzenia domowego, z których za życia spadkodawcy korzystał wspólnie z nim lub wyłącznie sam. Do roszczeń małżonka z tego tytułu stosuje się odpowiednio przepisy o zapisie. § 2. Uprawnienie powyższe nie przysługuje małżonkowi, jeżeli wspólne pożycie małżonków ustało za życia spadkodawcy.

Izrael Succession Law, 5725 - 1965

1. Małżonek zatrzymuje wyłączane ze spadku ruchomości wspólnego gospodarstwa domowego i nadto udział spadkowy wynosi: jedną czwartą w zbiegu ze zstępnymi spadkodawcy z jego wcześniejszego małżeństwa jedną drugą w zbiegu z innymi dziećmi spadkodawcy lub wspólnymi dziećmi lub rodzicami spadkodawcy (wyjątkowo jedną czwartą) dwie trzecie w zbiegu z rodzeństwem lub dziadkami spadkodawcy pięć szóstych w zbiegu z innymi dziedzicami beztestamentowymi całość, gdy nie ma innych dziedziców

2. Zstępni, rodzice, dziadkowie… rodzice spadkodawcy w zbiegu z jego dziećmi dziedziczą jedną szóstą dzieci, rodzice, dziadkowie w swych grupach dziedziczą w częściach równych zstępni zmarłego dziecka spadkodawcy reprezentują je w częściach równych, podobnie jak zstępni każdego z krewnych gdy nie ma innych dziedziców z kręgu: żona, dzieci, rodzice i jego zstępni, dziadkowie i jego zstępni, dziedziczy państwo

Klasy dziedziczenia? małżonek, zstępni, rodzice rodzice i ich zstępni dziadkowie i ich zstępni państwo art. 10 wyznacza krąg dziedziców art. 12: dzieci zmarłego mają pierwszeństwo przez rodzicami, rodzice przed dziadkami art. 14 – zasada reprezentacji krewnych, którzy zmarli przed śmiercią spadkodawcy

Południowa Afryka Intestate Succession Act 81 of 1987

1. klasa: małżonek i zstępni gdy nie ma zstępnych, małżonek dziedziczy całość żona i zstępni – małżonek dziedziczy w równej części z dzieckiem, lecz nie mniej niż wartość ustaloną przez Ministra Sprawiedliwości; resztę dziedziczą zstępni według głów (per capita) i według szczepów (per stirpes) gdy nie ma małżonka, dziedziczą zstępni według głów i według szczepów [w 2001 roku suma ustalona przez MS to R 125’000]

2. klasa: rodzice i ich zstępni gdy żyją oboje rodzice, każdy dziedziczy połowę jedno z rodziców żyje: dziedziczy połowę, drugą dziedziczą zstępni nieżyjącego rodzica jedno z rodziców żyje, ale nie żyją zstępni drugiego rodzica: rodzic dziedziczy całość

3. klasa: zstępni rodziców reprezentacja per stirpes niezależnie od tego, czy rodzone, czy przyrodnie w stosunku do zmarłego; jeśli są zstępni obojga rodziców, spadek dzieli się na dwie części, po jednej dla każdej z grup i reprezentacja per stirpes ad infinitum

4. klasa: dziadkowie albo dalsi krewni bliżsi stopniem dziedziczą w częściach równych (per capita)

Grecja kodeks cywilny (1946)

Art. 1813-1824 GKC 1. klasa – zstępni in capita oraz in stirpes [i małżonek, który dziedziczy jedną czwartą oraz zatrzymuje z racji pierwszeństwa określone ruchomości wspólnego gospodarstwa domowego, w zbiegu z krewnymi pozostałych klas - połowę] 2. klasa – w równych częściach rodzice i rodzeństwo, a zmarłe rodzeństwo reprezentują ich dzieci i wnuki 3. klasa – dziadkowie reprezentowani przez swoich zstępnych, którzy dziedziczą ich udział (faktycznie dziedziczenie in lineas) 4. klasa – tylko pradziadkowie (per capita niezależnie od linii) 5. klasa – tylko małżonek 6. klasa – państwo

Prawo islamskie Szyici i Sunnici

Absolutna zasada primogenitury wyłączająca pozostałych synów i córki (pojawia się czasem częściowa primogenitura, aby najstarszy syn nie dziedziczył wszystkiego. Jednak Szyici przyznają mu absolutne prawo do pewnych przedmiotów: miecza, pierścienia, Koranu). Bliżsi krewni wypierają dalszych, z wyjątkiem: ojca, brata, syna, matki, córki, męża, żony. Nie ma zasady reprezentacji!!! Sunnici jej nigdy nie dopuszczają i udziały równych stopniem są u nich równe (per capita), ale Szyici obliczają według niej udziały równych stopniem (per stirpes). Mężczyzna otrzymuje udział dwukrotnie wyższy niż kobieta w tym samym stopniu pokrewieństwa; tylko rodzeństwo przyrodnie przez matkę (uterini) – równo.

Szyici przyjmują kognację Sunnici uznają agnację: 1. klasa: syn i jego zstępni 2. klasa: ojciec i jego zstępni 3. klasa: zstępni ojca 4. klasa: zstępni dziadka ojczystego 5. klasa: zstępni pradziadka ojczystego i dalszych wyższych wstępnych ojczystych Rodzeni krewni mają pierwszeństwo przed przyrodnimi (consanguinei) w tym samym stopniu i męscy zstępni rodzeni przed przyrodnimi.

Prawo rzymskie

T. 5,4 : si intestato moritur, ius civile T. 5,3: uti legassit super pecunia tutelave suae rei, ita ius esto – „jak rozporządził swoim majątkiem oraz co zdecydował w kwestii opieki nad swymi rzeczami, niech będzie prawem” T. 5,4 : si intestato moritur, cui suus heres nec escit, adgnatus proximus familiam habeto – „gdyby zaś zmarł nie pozostawiając testamentu, a nie miał własnego dziedzica, niech spuściznę obejmie najbliższy agnat” T. 5,5: si adgantus nec escit, gentiles familiam habento – „jeśli nie ma agnata, członkowie rodu niech obejmą spadek”

I. Dziedziczenie ustawowe Klasy: sui heredes proximi agnati gentiles in capita - in stirpes

II. Dziedziczenie według edyktu 1. unde liberi 2. unde legitimi senatusconsultum Tertullianum (za Hadriana) przyznawało kobiecie cieszącej się ius trium liberorum prawo dziedziczenia po dzieciach, ale dopiero po sui herdes, ojcu i stryjach, lecz na równi z siostrami po ojcu, a przed pozostałymi agnatami senatusconsultum Orfitianum ze 178 roku dało dzieciom prawo dziedziczenia po matce przed agnatami 3. unde cognati 4. unde vir et uxor

III. Porządek dziedziczenia w Nowelach justyniańskich Nowela 118 z 543 roku: niesprawiedliwym jest czynić różnicę między pokrewieństwem przez kobietę i pokrewieństwem przez mężczyznę skoro uwzględnianie agnacji od dawna straciło praktyczny sens postanowił, aby nie miała żadnego wpływu na porządek dziedziczenia ab intestato

trzy klasy 1. zstępni zmarłego 2. wstępni oraz rodzeństwo rodzone a. są tylko wstępni in lineas b. jest też rodzeństwo rodzone Nowela 127 z 548 roku 3. krewni w linii bocznej a. rodzeństwo rodzone i jego dzieci b. rodzeństwo przyrodnie oraz jego dzieci

Zachowek i rezerwa

zachowek rezerwa Austria Niemcy Polska Francja Belgia Włochy

1. Dziedziczenie przeciwtestamentowe (contra tabulas) formalne materialne officium pietatis  testamentum inofficiosum  querela inofficiosi testamenti

querela inofficiosi testamenti 1. skarga czasowa, którą należało wnieść w ciągu pięciu lat od śmierci spadkodawcy 2. legitymacja czynna: a) dzieci b) rodzice - dopiero od III wieku po Chr. c) bracia i siostry (Konstantyn pozwolił im występować tylko wówczas, gdy testator ustanowił dziedzicem osoby niegodne szacunku – persona turpis) 3. zachowek (pars legitima), inaczej część należna (portio debita) – nie otrzymali przynajmniej 1/4 beztestamentowego udziału spadkowego

Zmiany w prawie justyniańskim w 528 roku Justynian stwarza skargę o uzupełnienie zachowku – actio ad supplendam legitimam Odtąd o unieważnienie testamentu w całości albo w części za pomocą querela inofficiosi testamenti można się ubiegać tylko wówczas, gdy uprawnieni nic ze spadku nie dostali. Gdy otrzymali mniej niż pars legitima, przysługiwało im jedynie prawo uzupełnienia zachowku. Nowela 18 z 536 roku - portio debita zwiększona do 1/3, a gdy dzieci jest więcej niż czworo – do 1/2

Zachowek

ABGB § 762. Spadkodawca musi w rozporządzeniu ostatniej woli część spadku przeznaczyć swym dzieciom; a gdy dzieci nie ma, swym rodzicom. § 763. Przez dzieci rozumie się stosownie do ogólnego prawidła (§ 42) także wnuków i prawnuków; przez rodziców zaś wszystkich dziadków. Nie czyni się tu żadnej różnicy między płcią męską a żeńską, ani między pochodzeniem ślubnem a nieślubnem, skoroby tylko tym pochodzeniem służyło prawo i kolej ustawowego dziedziczenia. § 764. Część spadku, której te osoby mają prawo żądać, zwie się: zachowkiem; one same nazywają się w tym względzie dziedzicami koniecznymi. § 765. Jako zachowek wyznacza ustawa dla każdego dziecka połowę tego, coby na nie było spadło według ustawowego porządku dziedziczenia. § 766. W linii wstępnej należy się każdemu dziedzicowi koniecznemu jako zachowek trzecia część tego, coby był dostał według ustawowego porządku dziedziczenia.

§ 2303 BGB Jeżeli potomek spadkodawcy zostanie rozporządzeniem na wypadek śmierci wykluczony od dziedziczenia, może żądać od spadkobiercy zachowku. Zachowek stanowi połowę wartości ustawowej części spadkowej. To samo prawo przysługuje rodzicom i małżonkowi spadkodawcy, jeśli ich rozporządzeniem na wypadek śmierci wykluczono od dziedziczenia.

Art. 991. KC § 1. Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni - dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach - połowa wartości tego udziału (zachowek). § 2. Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.

Rezerwa

Art. 913 CC Szczodrobliwości, bądź przez akta między żyjącemi, bądź przez testament, nie mogą przewyższać połowy maiątku osoby rozrządzaiącej, ieżeli iedno tylko dziecko prawe po śmierci swoiey zostawia; trzeciej części, jeżeli zostawia dwoie dzieci; czwartej części, ieżeli ich zostawia troie, albo większą liczbę.

No 859. Civ. 27 nov. 1863, D. 1864, I, p. 5 note Bresillion ; S No 859. Civ. 27 nov. 1863, D. 1864, I, p. 5 note Bresillion ; S. 1863, I, p. 513 : « La réserve n’est autre chose que la succession elle-même diminuée de la portion disponible, s’il en a été disposé » Planiol et Ripert: la part des biens qui doit advenir nécessairement aux héritiers ab intestat Mazeaud et Breton: la réserve est une part de la succession ‘réservée’ aux proches du défunt dont il ne peut pas les priver par les libéralités : donation et legs ne sont permis au ‘de cujus’ qu’à condition de ne pas entamer la réserve ; le ‘de cujus’ ne peut consentir des libéralités que dans la mesure de la quotité disponible. Celles qui excèdent cette quotité portant atteinte à la réserve et sont réduites.

La loi du 23 juin 2006 … Art. 912 CC (2006, art. wolny od 1819) La réserve héréditaire est la part des biens et droits successoraux dont la loi assure la dévolution libre de charges à certains héritiers dits réservataires, s'ils sont appelés à la succession et s'ils l'acceptent. La quotité disponible est la part des biens et droits successoraux qui n'est pas réservée par la loi et dont le défunt a pu disposer librement par des libéralités.

G. Wicker, Le nouveau droit des libéralités entre évolution, révolution et contre-révolution, Droit et patrimoine. Mars 2007, p. 74-84 libéralité graduelle – substytucja fideikomisarna  libéralité résiduelles – fideikomis de residuo

Anne-Marie Leroyer, Droit des successions, Paris 2009, p. 357

en supprimant la réserve des ascendants, seuls les descendants et, dans certains cas, le conjoint sont désormais réservataires, en autorisant les pactes ayant pour objet de permettre aux héritiers de renoncer par avance à leur réserve (art. 924 CC), en donnant aux héritiers réservataires non une réserve en nature, mais une réserve en valeur le réserve n’est plus d’ordre public ; la réserve en valeur est un droit individuel de créance changement de perspective :celui de déclin de la solidarité familiale au profit du renforcement de la liberté du propriétaire; les fondement traditionnels de la réserve en ressortent largement atteints : ni l’idée de solidarité familiale ni l’impératif de conservation des biens dans la famille ne peuvent aujourd’hui justifier l’institution.