Prawo rzymskie – rodzina i spadki dr hab. Jacek Wiewiorowski, profesor nadzwyczajny Kierownik Zakładu Prawa Rzymskiego Dyżur: wtorek, godz. 15.00-15.45, sala 4039 WPiA środa, godz. 10.00-10.45, sala 4039 WPiA Kontakt: Telefon: +48 58 523 29 50 E-mail: jacek.wiewiorowski@prawo.ug.edu.pl E-mail do sekretariatu: sekretariat04@prawo.ug.edu.pl Telefon do sekretariatu: +48 58 523 28 51 Strona Zakładu Prawa Rzymskiego: http://www.praworzymskie.ug.edu.pl/ Dalsze informacje: http://prawo.ug.edu.pl/pracownik/59485/jacek_wiewiorowski

Rozwód (divortium - wzajemny; repudium - jednostronny) a manus (matrimonium cum manu – confarreatio, coemptio, usus oraz matrimonium sine manu) Wejście pod manus męża krępowało wolność kobiety także w kwestii inicjatywy rozwodu: mógł go wówczas dokonać tylko mąż, podczas gdy w razie pozostania w dotychczasowej rodzinie agnacyjnej albo sui iuris inicjatywa leżała po obu stronach każdy z małżonków mógł po prostu utracić affectio maritalis. W przypadku mężczyzny czy kobiety in potestate ich zwierzchnik agnacyjny mógł dokonać rozwodu nawet wbrew woli małżonków w praktyce względna rzadkość rozwodów - ograniczenia rozwodów jednostronnych – prawo poklasyczne (elementy chrześcijańskie – przesłanki enumeratywnie wyliczane - sankcje) podstawowa przyczyna zakończenia małżeństwa – śmierć małżonka lub capitis deminutio maxima i media Zasadą prawa rzymskiego - pełna swoboda stron co do dokonania rozwodu, która podlegała tylko ograniczeniom wynikającym z agnacyjnego charakteru rzymskiej rodziny: związane również z charakterem małżeńskiego prawa majątkowego

Zaręczyny - sponsalia W najdawniejszych czasach zwierzchnicy agnacyjni (tylko osoby sui iuris samodzielnie) dokonywali zaręczyn przez dwie sponsio – uroczystą wymianę pytań i odpowiedzi. Treść zobowiązania polegała na facere. W razie niedotrzymania słowa pozywano o karę pieniężną na podstawie zawartej stypulacji. Infamia w przypadku narzeczonych więcej niż jednej osoby oraz wyłączenie z kategorii caelibes mężczyzny, który zaręczyłby się z kobietą poniżej dwunastego roku życia. w prawie klasycznym uważano za sprzeczne z dobrymi obyczajami stypulacje, na których podstawie domagano by się kary w razie niezawarcia małżeństwa w przyszłości czy też niepodtrzymania istniejącego małżeństwa W późnej republice i pryncypacie za zerwanie zaręczyn nic nie groziło. Konstytucje cesarskie podkreślały swobodę i narzeczonych, oraz małżonków. Nowe elementy – okres późnoantyczny – sporna przyczyna zmian – dyskusyjne wpływy chrześcijańskie (interveniens osculum; arrha sponsalica) – rola upowszechnienia darów przedmałżeńskich – ograniczenia zrywania zaręczyn; zaręczyny – wpływ na conubium

Prawo małżeńskie majątkowe - rozdzielność majątkowa - przesunięcia mjątkowe w związku z małżeństwem - słaba pozycja żony (generalnie małżonka) w prawie spadkowym Posag - dos, res uxoria (przysporzenie majątkowe na rzecz męża ze względu na ważne małżeństwo) kwestie związane z posagiem niezwykle istotne w historii prawa - posag służył trwałości związku: swą wartością zniechęcał do podejmowania decyzji o rozwodzie - popularny w społeczeństwach rolniczych (nie jest instytucją uniwersalnie występującą: w kulturach znających zrytualizowane formy kontraktów małżeńskich i zakładających wymianę dóbr (w tym posagu) w związku z małżeństwem i kładących szczególny nacisk na wartość dziewictwa kobiet) - zapewniał oddalonej przez męża kobiecie środki do życia – osłabiona pozycja rozwódki/także na rynku matrymonialnym Skuteczność ustanowienia posagu zależała od ważności samego małżeństwa: posag ustanawiano przed, przy albo nawet po rozpoczęciu małżeństwa

Rzymski model prawa małżeńskiego majątkowego – tzw. rząd posagowy Pierwotnym i podstawowym celem posagu było ułatwienie mężowi ponoszenia ciężarów małżeństwa (onera matrimonii) - mężowski obowiązek utrzymania całej rodziny, a więc i żony – niezależnie od tego, czy weszła pod manus zwyczajowy i moralny obowiązek ustanowienia posagu - Justynian I (pan. 527-565) - obowiązek prawny ojca, a wyjątkowo także matki Sposoby ustanowienia posagu – sformalizowane (różne formy); przyjęcie posagu – brak formy Ze względu na ponoszenie ciężarów małżeństwa, mąż pierwotnie czerpał z posagu wszystkie pożytki i swobodnie nim dysponował – zmiany: lex Iulia de fundo dotali (18 r. p.n.e.): zakaz alienowania bez zgody żony italskich gruntów posagowych (później grunty prowincjonalne); Justynian I nawet za zgodą żony nie wolno było – z pewnymi wyjątkami – zbywać ani zastawiać gruntów posagowych: hipoteka generalna (nieopisana w szczegółach) na całym majątku męża na poczet zwrotu posagu żonie, która miała dzięki temu pierwszeństwo przed innymi wierzycielami Darowizny w związku z małżeństwem – niechęć wobec darowizn - zakaz August; poklasyczne donatio ante nuptias i justyniańska donatio propter nuptias (OSCULUM)

Prawo spadkowe a inne gałęzie prawa prywatnego prawo spadkowe - wskazanie osób, które wejdą w pozycję prawną zmarłego, a także praw i obowiązków majątkowych, które one przejmują POCZĄTKI – religia-kult zmarłych i dziedziczenie statusu (ewolucyjne korzenie religijności); znaczenie realne majątkowe: społeczeństwo neolityczne Szczególne znaczenie prawa spadkowego w Rzymie – przewaga uwag na temat prawa spadkowego w źródłach – przykładowo jedna czwarta objętości Digesta Iustiniani i jedna trzecia Institutiones Iustiniani – szczególna pozycja naczelnika rodu – pater familias (wczesne odejście od własności zbiorowej – własność indywidualna) – zasada sukcesji uniwersalnej (obok sukcesji syngularnej) wielka rola w tradycyjnych społeczeństwach od rewolucji neolitycznej po przemysłową (współcześnie – odrębności nowoczesnych społeczeństw – ale Piketty) Ze wszystkich gałęzi prawa prywatnego w największym stopniu odzwierciedla tradycję i dorobek, wierzenia i obyczaje, przekonania i przyzwyczajenia prawne społeczeństwa – w tym społeczeństwa rzymskiego Kwestie majątkowe – istotne ale niezwykle ważna mentalność społeczeństwa rzymskiego – ROLA WSKAZANIA DZIEDZICA Doświadczenie prawa spadkowego rzymskiej jurysprudencji – wpływ na prawo zobowiązań i inne działy prawa

Środki ochrony w prawie spadkowym – perspektywa procesowa prawa rzymskiego Hereditatis petitio - (D. 5.3–4; C. 3.31): wskazywała zarówno osobę, jak i majątek. Skarga udzielana na podstawie ius civile sukcesorowi uniwersalnemu - służyła uzyskaniu całego spadku jako jednego przedmiotu prawa – res incorporalis (rzeczy niezmysłowej – wpływ na pojęcia prawa rzeczowego -usufructus i obligacyjnego - obligatio) hereditas (całość spadku – dobra, wierzytelności i długi, inne uprawnienia: np. prawo do grobu, prawa i obowiązki dziedziczne) Sukcesja uniwersalna hereditas nihil aliud est quam successio in universum ius quod defunctus habuerit (D. 50.16.24; D. 50.17.62). Legitymacja czynna - heres (aspekt religijny i familijny oraz z czasem najistotniejszy majątkowy) Legitymacja bierna (zależnie od typu procesu): legis actio sacramento in rem tylko przeciwko pro herede possessor (uważał się za dziedzica); brak contravindicatio traktowane jako confessio in iure: pretor przez addictio od razu przyznawał spadek powodowi proces formularny pozwalał występować przeciw pro possessore possessor osobie, która uważa się za posiadacza proces kognicyjny – każdy posiadacz, Justynian I – także posiadacz fikcyjny

Środki ochrony w prawie spadkowym – perspektywa procesowa Interdictum quorum bonorum – brak dziedzica według ius civile dziedzic prawa cywilnego - tylko na podstawie ustawy (w prawie klasycznym także na podstawie senatusconsultum lub constitutio principis) z mocy ius civile spadek obejmowali jedynie spadek dziedzice wskazani w pierwszej klasie ustawy XII Tablic sui heredes (osoby, które z chwilą śmierci spadkodawcy stawały się sui iuris i wchodziły od razu w posiadanie majątku swego zwierzchnika agnacyjnego). brak sui heredes wymienieni w kolejnych klasach ustawy XII Tablic (najbliżsi krewni czy gentiles), musieli prosić pretora lub namiestnika prowincji o wprowadzenie w posiadanie dóbr – bonorum possessio Urzędnik (pretor, namiestnik prowincjonalny) udzielał restytutoryjnego interdyktu quorum bonorum - służył nabyciu posiadania (adipiscendae possessionis) - zstępni i wstępni pierwszego stopnia, zarówno rodzoni, jak i adoptowani - rok; pozostali - 100 dni. Bonorum possessor - okres klasyczny w pozycji dziedzica (heredis loco) – zyskiwał posiadanie przez wprowadzenie w dobra, które mógł następnie zasiedzieć: usucapio pro herede – 1 rok (krócej niż zasiedzenie nieruchomości – 2 lata) przejściowy charakter dziedziczenia pretorskiego - brak pierwszeństwa przed dziedzicami cywilnymi (testamentowi i ustawowi) i reskrypt Antoninus Pius (pan. 138-161): bonorum possessores obejmują heredes (ostatecznie koniec Justynian I?) Proces kognicyjny (cognitio extra ordinem) – fideikomisy i kodycyle

Zasady prawa spadkowego rzymskiego - dyskusyjne nemo pro parte testatus, pro parte intestatus decedere potest – „nikt nie może umrzeć pozostawiając dziedzica do części spadku, część zaś beztestamentowo” (ad I. 2.14.5) – testament (testamentum) i beztestamentowo (ab intestato) Wyjątki (osłabiana w prawie wulgarnym – nawrót Justynian I): żołnierze (pełna swoboda, o ile można zrozumieć wolę – Trajan, pan. 98-117: D. 1.2.2.32; I. 2.11.1) dziedziczenie przeciwtestamentowe (contra tabulas): do powołania testamentowego i beztestamentowego po tym samym spadkobiercy dochodziło na skutek dziedziczenia formalnego (pominięcie dziedziców koniecznych) i materialnego (querela inofficiosi testamenti) fideikomisy beztestamentowe (fideicommissum ab intestato w postaci kodycyli) – co najmniej Antoninus Pius pan. 138-161; zwłaszcza z tzw. klauzulą kodycylarną (nieformalne postanowienie, aby fideikomisy beztestamentowe w razie, gdyby z jakiegokolwiek powodu testament okazał się nieważny lub nie wywierał skutków, traktowano go jako kodycyle) – w praktyce podważenie zasady, uznane w prawie wulgarnym (przywrócił Justynian) BRAK UNIWERSALNOŚCI i tylko odwołania w tradycji romanistycznej

Zasady prawa spadkowego rzymskiego - dyskusyjne Swoboda testowania - Ambulatoria est enim voluntas defuncti usque ad vitae supremum exitum – „zmienna jest bowiem wola zmarłego aż do samego kresu życia” (D. 34.4.4) - w praktyce liczne ograniczenia (prawne i obyczajowe) - nie można utożsamiać ze swobodą testowania w prawie prywatnym XIX-XXI wieku (inne przesłanki ideologiczne) CAUSA CURIANA 93 p.n.e.: zwycięstwo voluntas nad verba Niedopuszczalność testamentów wspólnych oraz nieważność umów o dziedziczenie (drobne zmiany w okresie poklasycznym) Wola zmarłego (pater familias) – benigna intepretatio – stąd m.in. favor testamenti Semel heres, semper heres - „kto raz został spadkobiercą, jest nim na zawsze” (ad. D. 28.5.89) - zakaz odbierania tego, co nabyto mortis causa; z zasady wyłącza się w testamencie zamieszczanie jakichkolwiek klauzul rozwiązujących; prawo do powództwa działowego (actio familiae erciscundae) ewentualne pojawienie się warunku lub terminu powodowało nieważność rozrządzenia – odstępstwa (żołnierze; oddanie się w adrogatio oraz w chwili wejścia przez kobietę sui iuris pod manus męża); Faktyczne obejście zasady przez fideikomis uniwersalny (z warunkami lub terminami - dla dziedzica rozwiązujące, dla fideikomisariusza zawieszające) Rola zasady Nasciturus pro iam nato habetur, quotiens de commodis eius agitur „dziecko poczęte uważa się za już narodzone, ilekroć chodzi o jego korzyść”

Osobna kwestia: reguły w prawie spadkowym – zmienność D. 50.17.1: Paulus libro sexto decimo ad Plautium. Regułą est, quae rem quae est breviter enarrat. Non ex regula ius sumatur, sed ex iure quod est regula fiat. Per regulam igitur brevis rerum narratio traditur, et, ut ait Sabinus, quasi causae coniectio est, quae simul cum in aliquo vitiata est, perdit officium suum. „Regułą jest to, co krótko przedstawia istniejący stan rzeczy; nie prawo wynika z reguły, ale regułę tworzy się z istniejącego prawa; za pomocą reguły krótko przedstawiany jest stan rzeczy i, jak twierdzi Sabinus, sprawa jest jakby wyjaśniona; jeśli tylko reguła w jakiejkolwiek części jest wadliwa, traci swoją ważność [użyteczność].” KSZTAŁTOWANIE REGULAE IURIS – OKRES KLASYCZNY i ich znaczenie dziejowe (zwłaszcza D. 50.17 De diversis regulis iuris antiqui) Zmiana - „ustanowienie dziedzica uważa się za początek i fundament całego testamentu” (G. 2.229; I. 2.20.34) „uprawnienia z testamentów same z siebie powinny być prawomocne, nie od cudzej zależeć woli” (D. 28.5.32pr.). Podsumowanie tradycji - „więcej powiedziano niż napisano” (D. 28.5.1.5; C. 6.23.7) Utrzymanie - „testamenty tak interpretujemy, aby najlepiej odpowiadało to woli testatora” (D. 50.17.12)