Prawo rzymskie – osoby i rodzina II A dr hab. Jacek Wiewiorowski, profesor nadzwyczajny Kierownik Zakładu Prawa Rzymskiego Konsultacje - poniedziałek, godz. 16.00-17.00, sala 4039 WPiA Kontakt: Telefon: +48 58 523 29 50 E-mail: jacek.wiewiorowski@prawo.ug.edu.pl E-mail do sekretariatu: sekretariat04@prawo.ug.edu.pl Telefon do sekretariatu: +48 58 523 28 51 Strona Zakładu Prawa Rzymskiego: http://www.praworzymskie.ug.edu.pl/ Dalsze informacje: http://prawo.ug.edu.pl/pracownik/59485/jacek_wiewiorowski

Pozycja w rodzinie – status familae – capitis deminutio minima (pater familias) Podział obywateli na samodzielnych lub „własnego prawa” (sui iuris) i podległych władzy lub „cudzego prawa” (alieni iuris), przydzielający im odpowiedni status familiae, występował jedynie w rodzinie agnacyjnej (agnatio) Kobieta mogła być co prawda osobą sui iuris, lecz nie mogła mieć nigdy władzy agnacyjnej (społeczeństwo patriarchalne) Rodzina agnacyjna od schyłku republiki ustępowała rodzinie opartej na pokrewieństwie naturalnym (cognatio) - altruizm krewniaczy pierwotniejszy niż więzi prawne Zanik władzy męża nad żoną (manus) następował od II w. przed Chr. Osłabienie patria potestas postępował w okresie pryncypatu – ale utrzymała się aż do schyłku prawa rzymskiego (peculium – castrense i quasi castrense; bona materna; bona adventicia) - agnacja formalnie zniesiona 543 r.: Nov. Iust. 118

Rodzina Władza ojcowska (Patria potestas) Władza ojcowska nie służyła, jak współczesna instytucja władzy rodzicielskiej, przede wszystkim społecznej potrzebie otoczenia pieczą dziecka – rodzina agnacyjna Stosunki rodzinne pozostawiono trosce jednego, stojącego na czele familia mężczyzny – pater familias - był podmiotem praw majątkowych i faktycznym rządcą w rodzinie, właścicielem, zarządcą i dysponentem tego, co do niej należało. Domestica disciplina – m.in. aby uniknąć przynoszących ujmę rodzinie kar publicznych Jedyny w danej rodzinie nie miał nad sobą zwierzchnika - był osobą sui iuris, Podlegli władzy ojcowskiej – patria potestas – osoby alieni iuris. W ręku (manus) pater familias spoczywała władza i troskę o familia pecuniaque – tj. członków rodziny i cały jej majątek. Pierwotnie – manus - następnie rozróżnienie: patria potestas oraz dominica potestas. Termin manus utrzymał się na określenie władzy nad kobietą, która weszła do rodziny agnacyjnej swojego męża.

Pater familias – najszerszy zakres uprawnień – okres archaiczny Zawsze niepodzielna władza – także synowie dorośli, którzy na gruncie prawa publicznego byli niezależni Teoretycznie prawo życia i śmierci – ius vitae necisque/ ius vitae et necis (też ius exponendi) wobec dzieci (ograniczenia ale monstra) - nigdy wobec żony (iudicium domesticum) prawo do sprzedaży dzieci – ius vendendi (w stosunku do syna – konsekwencje trzykrotnej sprzedaży: emancypacja i adopcja: T. IV 2b) swoboda w zakresie wyrażania zgody na ich małżeństwo SC Macedonianum (ca 51 n.e.)– zakaz udzielania pożyczek synowi pozostającemu pod patria potestas swoboda pater familias podlegała ograniczeniom na skutek panujących obyczajów i ze strony prawa sakralnego, a także przez reakcje opinii społecznej (cenzorzy i później cesarz).

Zmiany patria potestas związane ze spadkiem znaczenia rodziny agnacyjnej na rzecz rodziny kognacyjnej, opartej na więzach krwi (dzięki edyktom pretorskim) – najważniejsze w zakresie prawa spadkowego i prowadzące do zabezpieczenia praw krewnych a zarazem utrzymaniu jedności nazwiska, majątku rodzinnego, utrzymaniu kultu rodzinnego (wymiar religijny) oraz pełnionych przez rodzinę obowiązków społecznych (m.in. wojskowość) – formuła bardziej naturalna (altruizm krewniaczy) i stąd ograniczenie, ale nie zniesienie władzy ojcowskiej obowiązkiem każdego pater familias troska o następców, którzy mogliby przejąć i pomnożyć dorobek poprzednich pokoleń, który miał służyć nie tylko rodzinie ale i zbiorowości obywatelskiej

Zmiany pojmowania patria potestas w II w. n.e. precyzowanie treści władzy ojcowskiej (już u schyłku republiki nie tylko w perspektywie uprawnień ojca) Przekonanie, że członkowie rodziny winni sobie pietas – miłość, przywiązanie, szacunek i uległość – przenoszono także na dzierżyciela władzy i zaczęto mówić po jego stronie o officium pietatis, czyli obowiązku troszczenia się (stąd obowiązek alimentacyjny – proces kognicyjny) tendencja do ograniczania władzy ojcowskiej na rzecz obowiązków – troskliwość wobec potomstwa to uniwersalne kryterium wyboru partnera u ludzi (neotenia) UWAGA: kobiety silniejsza rola w wyborze partnera w społeczeństwach przedrolniczych).

Synowi rodziny, a nawet zaufanemu niewolnikowi, oddawano już we wczesnej republice w faktyczny zarząd pewną masę majątkową, wydzieloną w sensie rachunkowym – peculium (mały majątek) Ius civile - patres familias ograniczona odpowiedzialność za podjęte bez ich zgody czy wiedzy działania osób pod władzą Ius honorarium – skargi (actiones), na których podstawie pater familias mógł odpowiadać za zobowiązania osób podległych swej władzy peculium castrense (‚,obozowe”) – od czasów Augusta - majątek nabyty w wojsku (ojciec dziedziczył je po nich, jeśli testamentowo nie rozrządzili nim inaczej) bona materna (pochodzące ze spadku po matce), tzw. lucra nuptialia, obejmujące posag i darowiznę przed małżeństwem – ochrona interesów majątkowych dzieci (biologia?) - bona adventicia, które podlegli władzy ojcowskiej otrzymali z innych źródeł Właścicielami stawały się osoby alieni iuris, ojciec miał zaś ich dobra w użytkowaniu. peculium quasi castrense (Konstantyn Wielki/Justynian I) – nie w pełni ujednolicone: rozporządzanie oraz dysponowanie w testamencie, czasem dopuszczano nawet dziedziczenie beztestamentowe (wpływy chrześcijańskie?). (plus szczególne przywileje żołnierzy i weteranów) Odpowiedzialność za czyny niedozwolone – delikty: albo pełna ojca albo odpowiedzialność noksalna: od II w. n.e. ponoszono głównie za niewolników, gdyż juryści pozwalali, aby synowie sami odpowiadali - zaniknęła wobec alieni iuris najprawdopodobniej w IV w. ( nie zna jej prawo justyniańskie)

Wejście pod władzę ojcowską Urodzenie w iustum matrimonium - podstawowy sposób znalezienia się pod władzą ojcowską. Praktykowane zwyczajowo tollere liberum –nie tyle uznanie dziecka, co wyrażeniu woli, że nie zamierza się go porzucić Domniemania ułatwiające określenie, czy dana osoba weszła pod władzę ojcowską – znaczenie pochodzenia ze związku legalnego (domniemanie faktyczne a nie prawne – to dopiero średniowiecze): zasada mater semper certa est, pater is est, quem nuptiae demonstrant z dopuszczeniem dowodu przeciwnego tylko na te dzieci, które urodziły się nie wcześniej niż w 182 dniu od początku małżeństwa i nie później niż w 300 dniu od jego zakończenia – naturalne doświadczenie i Hipokrates (ok. 460-370 p.n.e.) Początkowo na podstawie prawa pretorskiego dodatkowa ochrona dziecka - sc Plancianum (ca 69-79): jeśli żona w ciągu 30 dni od zakończenia małżeństwa zawiadomiła, że jest w ciąży, były mąż mógł albo zaprzeczyć ojcostwu, albo wysłać custodes, którzy mieli je stwierdzić: bez tego można go było zmusić do uznania dziecka i alimentacji – w postępowaniu extra ordinem. Pod patria potestas wejść można również przez adopcję

Koniec patria potestas Śmierć (mors), capitis deminutio maxima albo media pater familias oraz podległych jego władzy osób alieni iuris Inne: syn - flamen Dialis (Najwyższy rangą flamen Jowisza, członek kolegium 15 flaminów); córka - wolna od władzy ojcowskiej jako westalka (virgo Vestalis) – kapłanka rzymskiej bogini domowego ogniska, Westy Cesarz Trajan (pan. 98-117) pod groźbą przymusowego wypuszczenia spod patria potestas zakazał stosowania zbyt surowych kar cielesnych; mógł jej zostać pozbawiony ten, kto porzucił dziecko – argument z C. 8.51.2 (a. 374) prawo justyniańskie – uzyskanie godności patrycjusza, wprowadzonego za Konstantyna Wielkiego rodzaju niedziedzicznego tytułu honorowego; nowele justyniańskie (535-565) - uzyskanie godności biskupa katolickiego Emancypacja

Emancypacja - wykorzystywano przepis ustawy XII Tablic o konsekwencjach potrójnej sprzedaży syna. Fiducjariusz nie dokonywał manumissio po raz trzeci, lecz mancypacyjnie przekazywał dziecko ojcu, który to dopiero czynił Pater familias zachowywał dzięki temu prawo (parens manumissor) dziedziczenia po emancypowanym synu, wnuku czy prawnuku w razie, gdyby ten umarł, nie pozostawiwszy zstępnych zrodzonych w okresie po emancypacji (nadużycia ze strony ojców – Trajan zakaz!) Najpóźniej w prawie poklasycznym wymagano zgody emancypowanego – emancipatio wykorzystywane jako sankcja emancipatio Anastasiana (502 r.): pozwolono dokonywać emancypacji przez oświadczenie, składane przed sądem, i przedłożenie przez ojca cesarskiego reskryptu, wyrażającego zgodę na emancypację emancipatio Iustiniana (531 r.): rejestracja oświadczenia pater familias wobec urzędników Adopcja – również z zakazu trzykrotnej sprzedaży

Pod patria potestas wejść można również przez adopcję dwa jej rodzaje, wyróżnione ze względu na status familiae adoptowanego. Adrogatio - nabycie władzy ojcowskiej nad osobą sui iuris Adoptio - w ścisłym znaczeniu – nad osobą alieni iuris Wiek adoptowanego nie miał znaczenia – odmiennie niż w często w prawach współczesnych (polskie - tylko małoletni) Celem adopcji – piecza nad małoletnim ale przede wszystkim jednak powodowała wejście do rodziny agnacyjnej i pokrewieństwo kognicyjne w linii prostej pierwszego stopnia ze wszystkimi tego społecznymi, prawnymi, a nawet politycznymi konsekwencjami plebejusze przenikający w skład patrycjuszy i odwrotnie; przez cesarza stanowiło w epoce prawa klasycznego – pryncypat - typowy sposób wskazania następcy; brak dynastii ale sentyment dynastyczny

Sposoby adopcji adoptio per populum – adopcji przez lud (adoptio auctoritate populi – adopcja władzą ludu) - adrogatio Do adopcji ojca rodziny przez innego dochodziło na zgromadzeniu ludowym – comitia curiata (później 30 liktorów reprezentujących kurie), woływał je zwykle konsul, pretor lub Pontifex Maximus dwa razy w roku: 24 marca i 24 maja. Adrogujący wprowadzał adrogowanego do swej kurii, na co potrzebował zgody zgromadzenia; aby uniknąć wątpliwości czy nie zamierza zagarnąć majątku lub uniknąć rozliczenia się ze sprawowanej wcześniej opieki nad niedojrzałym – przysięga (od I w. p.n.e.) Zastąpienie tej adrogacji przez adoptio per rescriptum principis, w początkach dominatu całkiem wyparła adoptio per populum.

Adrogowanie/ arrogowanie - ograniczenia Tylko w Rzymie – miejsce zgromadzeń kurialnych - Forum Romanum Wykluczone kobiety – niemożność udziału w zgromadzeniu ludowym i głosowania – tylko mężczyźni ius suffragii ( od czasu zastąpienia zgromadzenia kurialnego przez 30 lektorów możliwe) Niedojrzali (impuberes) – pierwsza Nerona przez Klaudiusza (pan 41-54); Antoninus Pius (pan. 138-161) – iusta causa adoptionis Arrogującym – dopuszczenie kobiet od czasów Dioklecjana (pan. 284-305) - matka, która straciła swoje dzieci Pojawienie się wymagania by arrogujący nie miał własnych dzieci i nie mógł się spodziewać własnego potomstwa (nie zawsze przestrzegany; ale zakaz – kastraci – formalnie zakazana w państwie rzymskim) koniec okresu klasycznego (II/III w.) przeważył pogląd o niedopuszczalności adoptio osoby starszej od adoptującego i pojawiło się wymaganie zachowania odpowiedniej różnicy wieku Instytucje justyniańskie wymóg różnicy wieku pełnej dojrzałości, tj. 18 lat. (analogie współczesne; prawo polskie nie definiuje)

adoptio imperio magistratus - datio in adoptionem Przejście władzy ojcowskiej ustawy – wykorzystanie XII Tablic: „jeśli ojciec syna odda na sprzedaż po raz trzeci, niech syn będzie wolny od ojca” (IV 2b). Dobierano zaufaną osobę, czyli fiducjariusza, która pomagała, przyjmując trzykrotnie w drodze mancypacji oddawanego do adopcji. Ten ostatni nie dokonywał manumissio, lecz przez mancypację przekazywał oddawanego do adopcji dotychczasowemu pater familias. Pozorowany proces – in iure cessio – adoptujący występował jako powód, domagający się wydania dziecka. Wobec uznania jego roszczenia przez pozwanego urzędnik dokonywał przysądzenia – addictio. adoptio z uwagi na swą formę mogła odbywać się i w prowincjach, przed namiestnikiem – arrogacja tylko w Rzymie! w przypadku innych dzieci niż synowie wystarczała jednokrotna mancypacja, zgodnie z interpretacją ustawy XII Tablic (T. 4.2b) Adoptowanym mogła być kobieta lub mężczyzna, dojrzały lub niedojrzały.

Zmiany adoptio imperio magistratus - datio in adoptionem Koniec okresu klasycznego - prywatna umowa ojców, potwierdzana pismem (forma kontraktowa znana też i później; orzeczenie sądu np. w Polsce dopiero 1950 r.). W czasach justyniańskich oświadczenie, składane do protokołu we właściwym urzędzie w obecności adoptowanego (o ile był dojrzały, wymagano jego zgody chociaż adoptio w znaczeniu ścisłym formalnie nie zostawiała miejsca na pytanie adoptowanego) Justynian (pan. 527-565) rozróżnienie: - adoptio plena (krewny wstępny dziecka) - adoptio minus plena (obcy) - adoptowany nabywał jedynie prawo do dziedziczenia beztestamentowego po adoptującym, a we własnej rodzinie zachowywał dotychczasową pozycję spadkową (ochrona przed nadużywaniem adopcji i emancypacji przez pater familias) Stąd analogie do przysposobienia pełnego (tylko to znane dziś prawu polskiemu) i niepełnego (powstaje więź między przysposabiającym a przysposabianym i jego zstępnymi, nie powstają natomiast żadne prawa i obowiązki z krewnymi przysposabiającego; przysposabiany zyskuje nowy stan cywilny, ale nie traci dotychczasowego).

Legitymacja - legitimatio Epoka poklasyczna (po 235 r.) prawo cesarskie: stworzyło jeszcze jeden sposób wejścia pod władzę ojcowską – legitimatio. Dziecku z konkubinatu nadawano pozycję urodzonego w małżeństwie Upośledzenia dzieci nieślubnych – aż do XIX w. (obecnie zna jeszcze prawo włoskie) – UNIWERSALNOŚĆ Typy: - legitimatio per subsequens matrimonium. (Konstantyn Wielki pan. 306-337) – sporna motywacja chrześcijańska; od Justyniana I za zgodą dziecka - legitimatio per rescriptum principis (Justynian Wielki) - o ile ojciec nie miał dzieci małżeńskich; dziecko dopiero po śmierci ojca, status urodzonego w małżeństwie zyskiwało tylko w przypadku, gdy zostało przez ojca ustanowione dziedzicem - legitimatio per oblationem curiae - w drodze przysporzenia majątkowego na rzecz dziecka z konkubinatu przez ojca naturalnego, z zastrzeżeniem objęcia funkcji kuriała (członka ordo decurionum) - nie tworzyła prawnie więzi rodzinnej z krewnymi ojca.

Zdolność do czynności prawnych- kryteria psychofizyczne Uwaga - niewolnicy mieli natomiast wyłącznie zdolność do czynności prawnych ale nie mieli zdolności prawnej! - WIEK - 0-7; 7-12/14; 12/14-25 - PŁEĆ - INNE OGRANICZENIA

Ograniczenia ze względu na wiek - (analogie w różnych kulturach prawnych – zgodne z ustaleniami demografii historycznej i badań etnograficznych a dziś potwierdzane przez psychologię I neurobiologię) DZIECI (infantes) – od urodzenia do ukończenia siódmego roku życia Infantes od 3. roku życia - alimenta (prawo publiczne) Ale do czynności faktycznych – np. zaręczyny - zdolność – małżeństwo już NIE! Brak władzy ojcowskiej - dzieci musiały znajdować się pod opieką (tutela) - opiekun działał zamiast nich jako powiernik, dokonując rozporządzeń tak jak właściciel a w zakresie przysporzeń nabywając posiadanie i własność Poza tym zakresem opiekun - zastępca pośredni. dzieci nabywały prawa w sytuacjach, w których ich własne działanie było do tego zbyteczne, np. nabywając spadek z mocy prawa jako dziedzic domowy (suus heres) wraz ze śmiercią ojca rodziny Często posługiwano się też jako organem nabycia należącym do nich niewolnikiem Kategoria infanstes – punktem odniesienia dla kodyfikacji cywilnych – nowsze k.c. z XX w. przesuwają granicę wyżej niż 7. lat Okres średniowiecza – prawa rodzime – kryterium sprawności fizycznej (np. władania bronią)

Ograniczenia ze względu na wiek niedojrzali (impuberes), czyli osoby powyżej siódmego roku życia - w braku władzy ojcowskiej pozostawali pod opieką (tutela impuberum). Dziewczęta osiągały dojrzałość z końcem 12 roku życia (biologia - prokreacja) Chłopcy - Prokulianie sztywna granicę 14 lat, Sabinianie - kryterium indywidualnego rozwoju fizycznego. Stanowisko prokuliańskie zaaprobował Justynian (I. 1,22pr.) TOGA VIRILIS Niedojrzali nie mogli w żadnym razie zawrzeć małżeństwa i sporządzić testamentu. W obrocie między żyjącymi mogli oni natomiast samodzielnie przyjmować przysporzenia. Obciążenia - wymagano przyzwolenia opiekuna (auctoritas tutoris) Glosatorzy - „czynność prawna kulejąca” (negotium claudicans) Współczesny polski k.c. - umowę zawartą bez wymaganej zgody przedstawiciela ustawowego traktuje się jednolicie, przypisując jej w całości skuteczność zawieszoną do chwili jej potwierdzenia.(art. 18 K.C. z 1964 r.)

Ograniczenia ze względu na wiek - puberes viginti quinque annis minores około 200 r. przed Chr. lex (P)Laetoria - nową kategoria wiekowa mało- lub niepełnoletnich, czyli „dojrzałych poniżej 25 roku życia” Ochrona przed stratami ponoszonymi z powodu ich niedoświadczenia, wykorzystanego przez kontrahenta w celu ich „podejścia” (circumscriptio) – pretorska skarga karna, exceptio procesowe i restitutio in integrum czynności małoletnich były w całości formalnie ważne, lecz wzruszalne w sferze prawa pretorskiego, jeśli pogarszały one sytuację gospodarczą małoletniego Na jego wniosek pretor ustanawiał dlań kuratora (curator minoris) jako doradcę: początkowo dla poszczególnych, a od czasów Marka Aureliusza (161–180) dla wszystkich czynności prawnych. Zgoda kuratora odgrywała mniejszą rolę niż auctoritas tutoris – możność podważenia przez małoletniego Rozwijane w okresie poklasycznym Uwaga – intuicja Rzymian zgodna z ustaleniami współczesnej medycyny i psychologii oraz neuroscience

Ograniczenia ze względu na płeć kobiety nie podlegające władzy ojca lub męża, miały w zakresie majątkowym formalnie pełną zdolność prywatnoprawną. Społeczeństwo Rzymu - podobnie jak wiele społeczeństw późniejszych – również nowożytnych – patriarchalne: - uzasadnienie opieki nad kobietami: słabość ich płci (infirmitas sexus) i zarzut kobiecej lekkomyślności (levitas animi) Naczelnikiem rodziny (pater familias) lub urzędnikiem publicznym (magistratus) mógł zostać jedynie mężczyzna. Tytuł mater familias miał charakter tylko honorowy - małżonka pozostająca pod władzą, która urodziła mężowi dzieci. udział w procesie prywatnym był zabroniony kobietom przez cały okres pryncypatu; ograniczenia w zdolności do czynności prawnych - jeśli nie pozostawały one pod władzą, podlegały opiece (tutela mulierum) - zgoda - formalna (dicis gratia) - w razie bezzasadnej odmowy pretor „często” (G. 1, 190) zmuszał opiekuna do jej udzielania - od początku pryncypatu opieka nad kobietami słabła pod względem formalnym

Inne ograniczenia zdolności do czynności prawnych choroba psychiczna – kryteria odmienne niż współcześnie (opętanie - psychiatria dopiero XIX w.! - oceniane na podstawie formalnej w prawach rodzimych) - uwaga na temat prawa karnego Umysłowo chory (furiosus) zrównywany przez jurystów okresu pryncypatu z dziećmi. Brak urzędowego orzeczenia ubezwłasnowolnienia – ocena w danym przypadku – orzeczenia administracyjne lub sądowe – dopiero XIX w. Formalnie chory umysłowo już od czasów ustawy XII Tablic pozostawał pod kuratelą krewnych agnatycznych jednak czynności podjęte przezeń w trakcie – europejska tradycja romanistyczna – „jasnych przerw” (lucida intervalla) w chorobie uznawano za skuteczne. za nieważne uchodziły też czynności zdziałane przez osoby psychicznie zdrowe w chwili wyjątkowego podniecenia czy oszołomienia. XII Tablic pozwalała na ustanowienie kuratora również dla marnotrawcy (prodigus) - w okresie pryncypatu dotyczyła ona wszystkich czynności umniejszających majątek zdobyty w jakikolwiek sposób