Prawo rzymskie – prawo rzeczowe II dr hab. Jacek Wiewiorowski, profesor nadzwyczajny Kierownik Zakładu Prawa Rzymskiego Dyżur: poniedziałek, godz. 16.00-17.00, sala 4039 WPiA Kontakt: Telefon: +48 58 523 29 50 E-mail: jacek.wiewiorowski@prawo.ug.edu.pl E-mail do sekretariatu: sekretariat04@prawo.ug.edu.pl Telefon do sekretariatu: +48 58 523 28 51 Strona Zakładu Prawa Rzymskiego: http://www.praworzymskie.ug.edu.pl/ Dalsze informacje: http://prawo.ug.edu.pl/pracownik/59485/jacek_wiewiorowski

Ochrona petytoryjna – od formula petitoria – dwoistość: własność kwirytarna i bonitarna (formalnie do Justyniana I) Skarga wydobywcza (rei vindicatio) - skargą nieposiadającego właściciela przeciw posiadającemu niewłaścicielowi – etapy rozwoju - legis actio sacramento in rem (G. 4.16–17) – contravindicatio RYZYKO – przepadek sacramentum Wyrok: sacramentum iustum – sacramentum iniustum: brak wymuszane wydanie rzeczy za pomocą skargi przeciw ustanowionym prze pozwanego poręczycielom (praedes) legis actio per iudicis postulationem: sponsio praeiudicialis niewielkiej sumy (III/II w. p.n.e.) - jednostronne roszczenie właściciela (actor)/ reus - cautio pro praede lub zwrot w naturze rei vindicatio: formula petitoria: „Jeśli okaże się, że rzecz, o którą toczy się spór, należy do powoda według prawa Kwirytów (intentio), i jeśli rzecz ta nie zostanie powodowi zwrócona na żądanie sędziego (clausula arbitraria), ile rzecz ta będzie warta, tyle pieniędzy, sędzio, zasądź od pozwanego na korzyść powoda (iusiurandum in litem – pozwany w pozycji kupującego); jeśli się nie okaże – uwolnij (condemnatio).” (EP 185-186) Rozszerzone pryncypat: detentorzy; fictus possessor - podstępne wyzbycie się posiadania potraktowano tak, jak posiadanie rzeczywiste: przy hereditas petitio) - rozszerzenie windykacji stanowiło anomalię dogmatyczną, która ze skargi in rem uczyniła represjonującą osoby nieuczciwe skargę in personam odmienności współczesne: c.c. brak rei vindicatio–orzecznictwo wprowadza; ALR, ABGB: fictus possessor: nowsze k.c.: pominięcie posiadania fikcyjnego i wymaganie rzeczywistego władztwa

Ochrona petytoryjna – skarga wydobywcza Bierność pozwanego – legisactiones: addictio; per formulas: actio ad exhibendum i interdictum quem fundum (restytucyjny) Onus probandi (probatio diabolica a praktyka) – średniowieczna presumpcja qui possidet dominus esse praesumitur (glosator Placentinus, zaaprobowana ostatecznie (c.c. – najdalej: art. 2279 c.c.: „en fait de meubles, la possession vaut titre”) Własność pożytków za czas poprzedzający litis contestatio posiadacz w dobrej wierze nabywał przez pobranie na własność (C. 3.32.22 [Dioklecjan]: obowiązek wydania owoców jeszcze niezużytych – fructus extantes: motywacja I. 2,1,35: pro cultura et cura) possesor male fidei: pożytki własnością powoda (właściciela) Po litis contestatio: każdy pozwany odpowiadał nie tylko za pożytki, które on sam faktycznie pobrał (fructus percepti), lecz również za te, które mógłby pobrać powód, gdyby rzecz mu zwrócono w chwili stwierdzenia sporu

Problem nakładów (impensae) Podnoszące wartość rzeczy - possessor bonae fidei miał ius retentionis, które mógł wymusić za pomocą exceptio doli, wytoczonego przeciw skardze windykacyjnej Wszyscy posiadacze - prawo odłączenia nakładów (termin porzymski ius tollendi), jeśli dało się to przeprowadzić bez uszkodzenia rzeczy (powód prawo wyłączenia ius tolendi przez ofertę odszkodowani) Reguły wypracowane w ius comune (prawo posagowe) Bartolus de Saxoferrato: zwrot nakładów koniecznych (impensae necessariae), zapobiegających spadkowi wartości rzeczy, przysługiwał każdemu posiadaczowi (łącznie z posiadaczami w złej wierze) zwrot nakładów zbytkownych (impensae voluptuariae) – żadnemu zwrot podnoszących wartość nakładów użytecznych (impensae utiles) – tylko posiadaczowi w dobrej wierze

Ochrona petytoryjna – skarga negatoryjna (actio negatoria): przeciw naruszeniom własności innego rodzaju niż pozbawienie właściciela posiadania w prawie rzymskim - ograniczenie do sytuacji, w których pozwany rościł sobie do rzeczy jakieś prawo, w szczególności użytkowania, służebności lub immisji: „Jeśli okaże się, że pozwany [imiennie] nie ma prawa używania gruntu powoda, o który toczy się spór, i pobierania zeń owoców wbrew jego woli (intentio), a rzecz nie zostanie powodowi zwrócona na żądanie sędziego (clausula arbitraria), ile rzecz ta będzie warta, tyle pieniędzy zasądź … (condemnatio)” (EP 190) Powoda obciążał dowód prawa własności, jeśli je kwestionowano, i faktu jego naruszenia - pozwany musiał udowodnić swe prawo do wpływu na rzecz Ius commune: actio negatoria zakładała naturalną wolność własności od obciążeń, szczególnie własności gruntowej (libertas soli) - praesumptio libertatis nowsze k.c. - skarga ta stała się ogólnym środkiem przeciwdziałającym wszelkim naruszeniom własności, stosowalnym również wtedy, gdy pozwany nie rościł sobie żadnego prawa (np. art. 222 § 2 k.c. z 1964 r.)

Ochrona własności bonitarnej II w. p.n.e. - środki defensywne - exceptio doli, przyznawane przez pretora właścicielowi bonitarnemu: przeciw właścicielowi kwirytarnemu, który – mimo nieformalnego zbycia rzeczy – wytoczył jednak przysługującą mu formalnie nadal skargę windykacyjną (replicatio iusti domini w wypadku exceptio rei vendiatae et traditae) oraz exceptio doli lub exceptio rei venditae et traditae przeciw osobie, która od tegoż wyłącznie formalnego właściciela nabyła potem w sposób formalny to dominium ex iure Quiritium (późny okres klasyczny: rozszerzono na korzyść następców nabywcy i przeciwko następcom zbywcy) I w. p.n.e. - Actio publiciana: skarga oparta na zarzucie faktu sprzedaży i wydania rzeczy, uzupełniona fikcją zasiedzenia, zakładającą, że czas potrzebny do ukończenia go już upłynął (G. 4.36) „Jeśli powód niewolnika, którego kupił i który został mu wydany, posiadałby przez rok tak, że niewolnik, o którego toczy się spór, stałby się jego własnością według prawa Kwirytów, jeśli niewolnik ten nie zostanie powodowi zwrócony na żądanie sędziego, ile rzecz ta będzie warta, tyle pieniędzy, sędzio, zasądź od pozwanego na korzyść powoda; jeśli się nie okaże – uwolnij” (EP. 171) Względna ochrona - skarga przysługiwała nabywcom w dobrej wierze od nieuprawnionego, którzy także mogli powołać się na fakt kupna i sukcesywnego wydania im rzeczy (paraliżowane przez zasadę nemo plus iuris); nabywca od niewłaściciela, dopóki rzeczy nie zasiedział, zawsze musiał ustąpić skardze windykacyjnej lub „exceptio iusti domini” oraz problem kryteriów pierwszeństwa na wypadek tzw. sporu pretendentów między różnymi nabywcami od nieuprawnionego (ten sam nieuprawniony zbywca: zasada pierwszeństwa czasowego; różni nieuprawnieni zbywcy: pierwszeństwo czy melior causa possidentis quam petentis (Julian – D. 6.2.9.4) actio Publiciana a zniesienie duplex dominium – problem nieformalnego obrotu aktualny do dziś: gospodarstwa rolne - ochrona nabywcy od nie właściciela (ABGB – dobry tytuł; od ALR – zarzucany; petytoryjne żądania wydania rzeczy - skarga z tytułu prawa posiadania: Besitzesrechtsklage – ZGB)

Prawa rzeczowe ograniczone - iura in re aliena (termin justyniański) Odpowiadają treściowo jakiemuś wycinkowi prawa własności, nigdy jednak nie osiągając jej pełnego rozmiaru Prawo własności różni się od praw na rzeczy cudzej cechą elastyczności: tylko ono ma bowiem zdolność powracania do swej poprzedniej pełni po dpadnięciu ograniczeń, podczas gdy prawa na rzeczy cudzej zachowują zawsze ten sam rozmiar Dużo większe znaczenie praktyczne w prawie rzymskim okresu starożytności oraz do epoki przemysłowej (zwłaszcza służebności) Podział: prawa do korzystania z rzeczy: służebności gruntowe (servitutes) i osobiste (usus, usufructus) – podział i pojęcie III w. (Aelius Marcianus) – znane wcześniej jako uprawnienia - usus; usufructus; dzierżawa wieczysta (emphyteusis) i prawo zabudowy (superficies) prawa zastawnicze (różne formy zastawu, związane z istnieniem stosunków obligacyjnych)

Ogólne zasady dotyczące służebności Ius commune: sformułowanie reguł wspólnych dla servitutes praediorum i servitutes personarum: minimalizacja obciążeń właściciela (praesumptio libertatis) servitus in faciendo consistere nequit (poza servitus oneris ferendi) - średniowieczne ciężary realne (renta), lenna, majoraty (servitutes iuris Germanici?) - utrzymana servitus servitutis esse non potest – zakaz służebności piętrowych (dyskusyjne i dopuszczalne aby uwzględnić nakaz aby dziedzic obiecał zapisobiorcy stypulacyjnie tolerowanie dożywotniego wykonywania służebności gruntowych) - utrzymana Nemini/nulli res sua servit – utrzymana ale wyjątki od zasady konfuzji (ar. 325 § 2 k.c. z 1964 r.) servitutibus civiliter utendum est – standard (ogólne zasady oględności czy proporcjonalności) Dodatkowo służebności gruntowe: sąsiedztwo gruntów (vicinitas – w prawie rzymskim z wyjątkami) i trwała przyczyna (perpetua causa - użyteczność a nie estetyka: uniwersalne) Zamknięty katalog służebności - nieznany prawu rzymskiemu (servitutes irregulares [praediorum] - ius commune) – np. dym z serowarni, kompostownia, kamienie z kamieniołomu (‚służebności przemysłowe’?), zakaz prowadzenia połowu tuńczyka

Służebności gruntowe (servitutes – iura praediorum) Uprawnionym do służebności gruntowej był każdoczesny właściciel gruntu władnącego (praedium dominans) a właściciel nieruchomości obciążonej (gruntu służebnego – praedium serviens) zobowiązany był do tolerowania (pati) wpływu na nią ze strony uprawnionego lub do powstrzymania się od dopuszczalnych działań własnych (non facere) Służebności gruntowe były zbywalne tylko wraz z prawem własności gruntu (wiejskie i miejskie), któremu służyły – wieczyste; niepodzielne (poza użytkowaniem): ustanowienie służebności na gruncie wspólnym wymagało współdziałania wszystkich jego współwłaścicieli (podział gruntu – tyle służebności ile części wydzielonych w przypadku gruntu władnącego – dopuszczalne w przypadku gruntu służebnego) Służebności gruntowe - zakaz ustanawiania pod warunkiem rozwiązującym i na określony czas (ius civile i jurysprudencja) – ius honorarium: ochrona w takich przypadkach właściciela gruntu służebnego za pomocą exceptio pacti lub exceptio doli

Służebności gruntowe (servitutes – iura praediorum) Ustanawiane – mancipatio (servitutes praediorum rusticorum), in iure cessio; właściciel gruntu mógł przy jego formalnym zbyciu zastrzec służebność (deductio servitutis) na korzyść należącego do niego gruntu sąsiedniego; legatum per vindicationem; orzeczenie sędziego w procesie działowym (adiudicatio); nieformalne umowy – ochrona pretorska; pactionibus et stipulationibus – grunty prowincjonalne; ‚ustawowe’: iter ad sepulchrum (Italia – ustawa, prowincje - prawo cesarskie), ‚drogi koniecznej’; późnoantyczne servitutes ex lege w stosunkach sąsiedzkich (zwyczaj, prawo cesarskie) – rozwijane w średniowieczu (wypas, zbiory – członkowie gminy), Francja (servitude légale: ograniczenia własności wynikające z prawa sąsiedzkiego); zasiedzenie - usucapio: zakaz lex Scribonia (I w. p.n.e.), dopuszczalne zasiedzenie wolności od służebności (dwa lata) oraz longi temporis praescriptio w prowincjach – dopuszczalne C. 7.33.12.4 (a. 531) Wygaśnięcie – in iure cessio; nieformalne umowy – ochrona pretorska; confussio; inutilitas; res extra commercium Ochrona Legitymacja czynna - uprawniony: vindicatio servitutis lub actio confessoria Legitymacja bierna - właściciel gruntu służebnego lub każdy jego posiadacz, który przeszkadzał w wykonywaniu służebności Wykonywanie służebności ochrona: interdykty prohibitoryjne (przysługiwały również nieuprawnionym) Służebności gruntowe (servitutes – iura praediorum)

Służebności gruntów wiejskich (servitutes praediorum rusticorum) – traktowano pierwotnie jako funkcjonalnie podzieloną własność gruntu: należały do res mancipi (res incorporales - mancipatio): współcześnie części składowe gruntu służebności komunikacyjne: Iter – prawo przejścia lub przejazdu konno przez cudzy grunt; actus prawo przepędu bydła przez cudzy grunt; Via – prawo przejazdu wozem przez cudzy grunt służebnoście wodne (najpopularniejsze): aquae ductus – prawo prowadzenie wody przez cudzy grunt; aquae haustus – prawo do czerpania wody z cudzego gruntu Służebności gruntów miejskich (iura praediorum urbanorum) chronione skargami pretorskimi (EP. 193–194): oneris ferendi - prawo oparcia własnej budowli o ścianę sąsiada; tigni immitendi - czyli prawo wpuszczenia belki w budynek sąsiada; stillicidii - prawo okapu lub odprowadzania wody na grunt sąsiada za pomocą rynny; fluminis - czyli prawo odprowadzania wody na grunt sąsiada za pomocą rur; altius non tollendi - prawo zabronienia sąsiadowi wznoszenia budowli ponad pewną wysokość zwyczajowo dopuszczano też m.in.: proiciendi protegendive - prawo wykuszu; luminum - prawo otwarcia okien na grunt sąsiada; prospectus - prawo widoku; altius tollendi - prawo żądania, by sąsiad tolerował wyższe budowle na naszym gruncie; cloacae - prawo odprowadzania ścieków na grunt sąsiada

Użytkowanie (ususfructus): Paulus (D. 7. 1 Użytkowanie (ususfructus): Paulus (D. 7.1.1): Usus fructus est ius alienis rebus utendi fruendi salva rerum substantia III w p.n.e.: funkcje alimentacyjne w stosunkach wiejskich – ściśle osobiste i dożywotnie (odstąpić można było odpłatnie lub darmowo tylko faktyczne wykonywanie użytkowania, ale gasło z momentem śmierci uprawnionego; (D. 20.1.11.2 - Papinian: dopuszczalne obciążanie zastawem) Przedmiotem rzeczy niezużywalne: grunty, niewolnicy, zwierzęta hodowlane (fructes naturales), rzeczy przynoszące fructes civiles, rzeczy zbiorowe (stado), majątek (Cicero top. 17) - korzystanie z przedmiotu użytkowania według oceny uczciwego człowieka - viri boni arbitratu Jako detentor – nabycie pożytków przez pobranie (perceptio) - ale nie partus anciliae (I. 2.1.37), insula in mari nata, thesaurus Użytkowanie nieprawidłowe (iusufructus irreguralis w ius commune) – schyłek I w. p.n.e.: pieniądze i rzeczy zużywalne (w istocie pożyczka) oraz dopuszczenie użytkowania praw (nawet na korzyść samego dłużnika, zwalniając go w ten sposób z obowiązku płacenia odsetek)

Użytkowanie (ususfructus): Paulus (D. 7. 1 Użytkowanie (ususfructus): Paulus (D. 7.1.1): Usus fructus est ius alienis rebus utendi fruendi salva rerum substantia Ustanowienie: legat windykacyjny, in iure cessio, przewłaszczenie z zastrzeżeniem zachowania użytkowania (deducto usu fructu), przysądzenie w procesie działowym (adiudicatio) oraz zapewne nieformalne pacta i na prowincji pactiones et stipulationes; ZAKAZ USUCAPIO – dopuszczone C. 7.33.12.4 (a. 531) Wygaśnięcie: in iure cessio; confussio – consolidatio; śmierć uprawnionego; capitis deminutio; członkowie gminy: 100 lat; non usus (zasiedzenie własności – 2 lata immobiles, 1. rok – mobiles) – różne czynności; zniszczenie rzeczy – zmiana tożsamości rzeczy (rei mutatione amittitur usus fructus: PS. 3.6.31) Ochrona - vindicatio ususfructus, wzorowana na skardze dla ochrony służebności (actio confessoria): EP. 190 Tradycja kontynentalna: - germanistyczne kodeksy jako niezbywalne prawo alimentacyjne z odstępstwami: dopuszczenie dla osób prawnych (dopuszczalna zbywalność – § 1059a BGB, art. 271 k.c. z 1964 r. oraz niealimentacyjne użytkowanie konsumpcyjne: timesharing – art. 2701 k.c.) prawa romańskie: generalne dopuszczenie zbywalności użytkowania ususfructus irregularis – użytkowanie nieprawidłowe znane powszechnie Zasiedzenie: § 480 ABGB dopuszcza nabycie przez przedawnienie; § 1033 BGB – zasiedzenie; prawo polskie: wahanie i art. 254 k.c. z 1964 r. wyklucza

Inne servitutes personarum Usus – używanie: z pewnością owoce rzeczy konieczne do własnego, codziennego użytku uprawnionego Habitatio oraz operae servorum et animalium – dyskutowane jako formy użytkowania i wyodrębnione C. 3.33.13 – a. 530; I. 2,5: habitatio popularne w prawach skodyfikowanych Ius commune - także prawa na rzeczach niematerialnych (renta, regalia, dziesięciny, pobór rekruta) Popularny podział servitutes praediorum i servitutes personarum (prawo skodyfikowane – poza c.c.: tylko gruntowe: servitudes ou services fonciers) Znane ius commune: servitus mere personalis (niewola) - servitutes mere realis (służebności czysto rzeczowe - gruntowe) - servitutes mixti (servitutes personarum Marcjana)

Emphyteusis - superficies Republika censores: dziedziczna i zbywalna dzierżawa gruntów prowincjonalnych, gminnych i państwowych - agri vectigales (vectigal) Pretorska ochrona posesoryjna - interdictum uti possidetis, oraz wzorowana na rei vindicatio skuteczna erga omnes skarga in rem Hellenistyczny wzorzec - ius emphyteuticarium akceptacja: C. 4.66.1 (Zenon – a. 480): właściciel – prawo pierwokupu Superficies - prawo powierzchn/zabudowy: dziedziczne i zbywalne prawo do odpłatnego korzystania ze stojącego na cudzym gruncie budynku (konsekwencja superficies solo cedit) – vectigal lub solarium (właściciel – brak prawa pierwokupu) Pretorska ochrona posesoryjna – wzorowany na interdictum uti possidetis: interdictum de superficiebus (EP. 476) oraz rzeczowa skarga petytoryjna in factum - przy nabyciu superficies od nie właściciela: actio Publiciana Na podstawie niezrozumienia istoty ius emphyteticum – dominium directum i dominium utile (zanik) Prawo zabudowy – wzorce rzymskie (niektóre kodeksy); emfiteuza (włoski k.c. z 1942 r.) Odrębność: użytkowanie wieczyste (polski k.c.: odrębna własność budynków)