Prawo rzymskie – prawo rodzinne III dr hab. Jacek Wiewiorowski, profesor nadzwyczajny Kierownik Zakładu Prawa Rzymskiego Dyżur: wtorek, godz. 10.00-11.00, sala 4039 WPiA Kontakt: Telefon: +48 58 523 29 50 E-mail: jacek.wiewiorowski@prawo.ug.edu.pl E-mail do sekretariatu: sekretariat04@prawo.ug.edu.pl Telefon do sekretariatu: +48 58 523 28 51 Strona Zakładu Prawa Rzymskiego: http://www.praworzymskie.ug.edu.pl/ Dalsze informacje: http://prawo.ug.edu.pl/pracownik/59485/jacek_wiewiorowski

Prawo spadkowe a inne gałęzie prawa prywatnego prawo spadkowe - wskazanie osób, które wejdą w pozycję prawną zmarłego, a także praw i obowiązków majątkowych, które one przejmują POCZĄTKI – religia-kult zmarłych i dziedziczenie statusu (ewolucyjne korzenie religijności); znaczenie realne majątkowe: społeczeństwo neolityczne Szczególne znaczenie prawa spadkowego w Rzymie – przewaga uwag na temat prawa spadkowego w źródłach – przykładowo jedna czwarta objętości Digesta Iustiniani i jedna trzecia Institutiones Iustiniani – szczególna pozycja naczelnika rodu – pater familias (odejście od własności zbiorowej – własność indywidualna) wielka rola w tradycyjnych społeczeństwach od rewolucji neolitycznej po przemysłową (współcześnie – zmniejszanie znaczenia) Ze wszystkich gałęzi prawa prywatnego w największym stopniu odzwierciedla tradycję i dorobek, wierzenia i obyczaje, przekonania i przyzwyczajenia prawne społeczeństwa – w tym społeczeństwa rzymskiego Kwestie majątkowe – istotne ale niezwykle ważna mentalność społeczeństwa rzymskiego – ROLA WSKAZANIA DZIEDZICA Doświadczenie prawa spadkowego inspirowało dyskusję rzymskich jurystów o problemach prawa zobowiązań i ich zmiany (a także w innych dziedzinach prawa).

Środki ochrony w prawie spadkowym – perspektywa procesowa prawa rzymskiego Hereditatis petitio - (D. 5.3–4; C. 3.31): wskazywała zarówno osobę, jak i majątek. Skarga udzielana na podstawie ius civile sukcesorowi uniwersalnemu Skutecznie przeprowadzi ją ten, kogo ius civile uważa za dziedzica Służyła uzyskaniu całego spadku jako jednego przedmiotu prawa – res incorporalis (rzeczy niezmysłowej – wpływ prawo rzeczowe-usufructus i obligacyjne-obligatio) hereditas (całość spadku – dobra, wierzytelności i długi, inne uprawnienia: np. prawo do grobu, prawa i obowiązki dziedziczne) Sukcesja uniwersalna hereditas nihil aliud est quam successio in universum ius quod defunctus habuerit (D. 50.16.24; D. 50.17.62). Legitymacja czynna - heres (aspekt religijny i familijny oraz z czasem najistotniejszy majątkowy) Legitymacja bierna: legis actio sacramento in rem tylko przeciwko pro herede possessor (uważał się za dziedzica); brak contravindicatio - jako confessio in iure: pretor przez addictio od razu przyznawał spadek powodowi proces formularny pozwalał występować przeciw pro possessore possessor – osobie, która uważa się za posiadacza proces kognicyjny – każdy posiadacz, Justynian I – także posiadacz fikcyjny

Środki ochrony w prawie spadkowym – perspektywa procesowa Interdictum quorum bonorum – brak dziedzica według ius civile dziedzic prawa cywilnego - tylko na podstawie ustawy (w prawie klasycznym także na podstawie senatusconsultum lub constitutio principis) z mocy ius civile spadek obejmowali jedynie spadek dziedzice wskazani w pierwszej klasie ustawy XII Tablic sui heredes (osoby, które z chwilą śmierci spadkodawcy stawały się sui iuris i wchodziły od razu w posiadanie majątku swego zwierzchnika agnacyjnego). brak sui heredes wymienieni w kolejnych klasach ustawy XII Tablic (najbliżsi krewni czy gentiles), musieli prosić pretora lub namiestnika prowincji o wprowadzenie w posiadanie dóbr – bonorum possessio Urzędnik (pretor, namiestnik prowincjonalny) udzielał restytutoryjnego interdyktu quorum bonorum - podobnie jak interdictum Salvianum służył nabyciu posiadania (adipiscendae possessionis) - zstępni i wstępni pierwszego stopnia, zarówno rodzoni, jak i adoptowani - rok; pozostali - 100 dni bonorum possessor - okres klasyczny w pozycji dziedzica – heredis loco (zyskiwał posiadanie przez wprowadzenie w dobra, które mógł następnie zasiedzieć: usucapio pro herede – 1 rok (krócej niż zasiedzenie nieruchomości – 2 lata) - przejściowy charakter dziedziczenia pretorskiego - brak pierwszeństwa przed dziedzicami cywilnymi (testamentowi i ustawowi) i reskrypt Antoninus Pius (pan. 138-161): bonorum possessores obejmuje heredes (ostatecznie koniec Justynian I)

Środki ochrony w prawie spadkowym – perspektywa procesowa Proces kognicyjny (cognitio extra ordinem) – przyczyny i kazus afrykański za Augusta (pan. 27 p.n.e. -14 n.e.), konsultacja Trebatius Testa (ok. 84 p.n.e. – ok. 4 n.e.) i powierzenie jurysdykcji konsulów (poza procesem formułkowym – przyczyny sporne – racjonalizm Augusta?) fideicommissum (zapis powierniczy) – uznanie fidei tuae committo ( „uczciwości twojej powierzam”) w testamencie i poza testamentem (codicillus) Klaudiusz (pan. 41-54) - rozstrzyganie spraw o fideikomisy nie tylko w Rzymie (dwaj pretorzy fideikomisarni), ale również w prowincjach (namiestnicy), Tytus (pan. 79-81): jeden pretor – likwidacja najwcześniej w III w. - iudices ordinarii

Zasady prawa spadkowego rzymskiego - dyskusyjne nemo pro parte testatus, pro parte intestatus decedere potest – „nikt nie może umrzeć pozostawiając dziedzica do części spadku, część zaś beztestamentowo” (ad I. 2.14.5) – testament (testamentum) i beztestamentowo (ab intestato) Wyjątki: żołnierze (pełna swoboda, o ile można zrozumieć wolę – Trajan, pan. 98- 117: D. 1.2.2.32; I. 2.11.1) dziedziczenie przeciwtestamentowe (contra tabulas): do powołania testamentowego i beztestamentowego po tym samym spadkobiercy dochodziło na skutek dziedziczenia formalnego (pominięcie dziedziców koniecznych) i materialnego (querela inofficiosi testamenti) fideikomisy beztestamentowe (fideicommissum ab intestato w postaci kodycyli) – co najmniej Antoninus Pius pan. 138-161; zwłaszcza z tzw. klauzulą kodycylarną (nieformalne postanowienie, aby fideikomisy beztestamentowe w razie, gdyby z jakiegokolwiek powodu testament okazał się nieważny lub nie wywierał skutków, traktowano go jako kodycyle) – w praktyce podważenie zasady, uznane w prawie wulgarnym (przywrócił Justynian) – BRAK UNIWERSALNOŚCI i tylko odwołania w tradycji romanistycznej

Zasady prawa spadkowego rzymskiego - dyskusyjne Swoboda testowania - Ambulatoria est enim voluntas defuncti usque ad vitae supremum exitum – „zmienna jest bowiem wola zmarłego aż do samego kresu życia” (D. 34.4.4) - w praktyce liczne ograniczenia (prawne i obyczajowe) - nie można utożsamiać ze swobodą testowania w prawie prywatnym XIX-XXI wieku (inne przesłanki ideologiczne) CAUSA CURIANA 93 p.n.e.: zwycięstwo voluntas nad verba Spodziewający się rychłej śmierci testator, gdy tylko dowiedział się o ciąży żony, ustanowił dziedzicem mającego się urodzić. W testamencie zawarł substytucję pupilarną (substitutio pupillaris). Przewidując bowiem, że urodzony mógłby nie dożyć pełnoletności, ustanowił mu dziedzica, którym miał być Curius. Żona nie była w ciąży Sąd centumwiralny: dziedzicem Curius wbrew dziedzicom ustawowym (retor Lucius Licinius Crassus) Niedopuszczalność testamentów wspólnych oraz nieważność umów o dziedziczenie (drobne zmiany w okresie poklasycznym) Wola zmarłego (pater familias) – benigna intepretatio – stąd m.in. favor testamenti

Zasady prawa spadkowego rzymskiego - dyskusyjne Semel heres, semper heres - „kto raz został spadkobiercą, jest nim na zawsze” (ad. D. 28.5.89) - zakaz odbierania tego, co nabyto mortis causa; z zasady wyłącza się w testamencie zamieszczanie jakichkolwiek klauzul rozwiązujących ewentualne pojawienie się warunku lub terminu powodowało nieważność rozrządzenia powołani zaś do spadku, też zapisobiorcy, mieli swobodę w decydowaniu o przyjęciu spadku (cretio), które dokonywało się czynnością jednostronną (poza przypadkami nabycia z mocy prawa, co dotyczyło sui heredes w dziedziczeniu beztestamentowym, w testamentowym natomiast – własnego niewolnika łącznie wyzwolonego i ustanowionego dziedzicem) - każdy ze współdziedziców i w każdym czasie mógł żądać podziału spadku, występując z powództwem działowym (actio familiae erciscundae): pierwotnie bowiem dziedziczący beztestamentowo członkowie familia utrzymywali wspólnotę – consortium ercto non cito – stopniowo zarzucone (znane i później– ‚niedział rodzinny’ – relikt własności zbiorowej) Odstępstwa: żołnierze; oddania się w adrogatio oraz w chwili wejścia przez kobietę sui iuris pod manus męża Faktyczne obejście zasady przez fideikomis uniwersalny (z warunkami lub terminami - dla dziedzica rozwiązujące, dla fideikomisariusza zawieszające) Rola zasady Nasciturus pro iam nato habetur, quotiens de commodis eius agitur „dziecko poczęte uważa się za już narodzone, ilekroć chodzi o jego korzyść” – paremia średniowieczna oparta na źródłach rzymskich – znana i honorowana w tradycji romanistycznej w prawie spadkowym (schyłek XX w. – prawa podmiotowe płodu)

Osobna kwestia: reguły w prawie spadkowym – zmienność D. 50.17.1: Paulus libro sexto decimo ad Plautium. Regułą est, quae rem quae est breviter enarrat. Non ex regula ius sumatur, sed ex iure quod est regula fiat. Per regulam igitur brevis rerum narratio traditur, et, ut ait Sabinus, quasi causae coniectio est, quae simul cum in aliquo vitiata est, perdit officium suum. „Regułą jest to, co krótko przedstawia istniejący stan rzeczy; nie prawo wynika z reguły, ale regułę tworzy się z istniejącego prawa; za pomocą reguły krótko przedstawiany jest stan rzeczy i, jak twierdzi Sabinus, sprawa jest jakby wyjaśniona; jeśli tylko reguła w jakiejkolwiek części jest wadliwa, traci swoją ważność [użyteczność].” KSZTAŁTOWANIE REGULAE IURIS – OKRES KLASYCZNY i ich znaczenie dziejowe (zwłaszcza D. 50.17 De diversis regulis iuris antiqui) Zmiana - „ustanowienie dziedzica uważa się za początek i fundament całego testamentu” (G. 2.229; I. 2.20.34) „uprawnienia z testamentów same z siebie powinny być prawomocne, nie od cudzej zależeć woli” (D. 28.5.32pr.). Podsumowanie tradycji - „więcej powiedziano niż napisano” (D. 28.5.1.5; C. 6.23.7) Utrzymanie - „testamenty tak interpretujemy, aby najlepiej odpowiadało to woli testatora” (D. 50.17.12)

Podmioty uczestniczące w dziedziczeniu - – historyczna zmienność testamenti factio - zdolność dysponowania (t.f. activa), i jako zdolność, aby być branym pod uwagę jako dziedzic, legatariusz, tutor, a nawet jako świadek sporządzania testamentu (t.f. passiva) T.F.A. dojrzali obywatele rzymscy sui iuris, cieszący się zdolnością do czynności prawnych (nie byli głusi lub niemi, nie byli furiosi ani prodigi); okres cesarstwa – synowie z peculium castrense i p. q. castrense (ab intestato – peculium wraca do pater familias) – niedojrzali pozbawieni prawa testowania nawet przy auctoritas tutorum Latini mogli sporządzać testament (poza Latini iuniani - wyzwoleńcy wyzwoleni nieformalnie na podstawie prawa pretorskiego nieposiadający prawa przysługującego obywatelom Rzymu) Peregrini – jeśli civitas przyznawała im prawo sporządzenia testamentu (pozbawieni peregrini deditici) mulieres – dopuszczalność testamentu mancypacyjnego przy auctoritas tutorum (ale możność zmiany tutora przez coëmptio fiduciae causae, II w. – możność zmuszenia tutora poza patronus i pater familias; przywilej ius trium liberorum i zanik opieki nad kobietami) świadek mancypacji lub libripens, który ni zaświadczył o mancipatio (Ustawa XII Tablic) – jako niegodziwy pozbawiony prawa bycia świadkiem testamentu (intestabilis – okres chrześcijański termin odnoszony do heretyków i apostatów – zakaz czynności mortis causa) Dziedziczenia beztestamentowe – istotna zdolność prawna spadkodawcy w chwili śmierci Dziedziczenie testamentowe - nieprzerwana zdolność prawna od sporządzenia testamentu do śmierci, oraz zdolności do czynności prawnych przynajmniej w pierwszym z momentów

T.F.P. – przy dziedziczeniu beztestamentowym wymagano w momencie powołania do spadku (zazwyczaj chwila śmierci spadkodawcy), oraz przy przyjęciu spadku, jeśli w ogóle było wymagane. Dziedzic testamentowy musiał ją mieć w chwili sporządzenia testamentu, powołania i nabycia. Nie wymagano ciągłości, co oznacza, że bez znaczenia była jej ewentualna utrata między wskazanymi momentami. Zdolność do dziedziczenia miały obywatele rzymscy i podmioty, które współcześnie nazywalibyśmy osobami prawnymi oraz postumus – dziecko narodzone po śmierci ojca, poczęty przynajmniej w momencie śmierci spadkodawcy (pierwotnie w dziedziczeniu testamentowym wymagano, aby żył już w momencie sporządzania aktu ostatniej woli) Jeśli wszedłby pod patria potestas spadkodawcy, gdyby się wcześniej urodził, nazywano go postumus suus; w innych przypadkach mówiono o postumus alienus (ius civile – tylko p. suus; ius honorarium – także p. alienus – ale zakaz otrzymania fideikomisu od Hadriana, pan. 117-138) personae incertae (wyraźniej określone – np. „kto z moich kuzynów ożeni się z moją córką”) – ale zakaz otrzymania fideikomusu od Hadriana (pan. 117-138) servi – zakaz ab intestato ale niewolnicy mieli testamenti factio passiva (za favor testamenti oraz favor libertatis) Latini - tylko latini iuniani brak capacitas; ale możliwe otrzymanie fideikomisu

T.F.P. – pozbawieni lub ograniczeni: peregrini oraz zakaz otrzymania fideikomusu od Hadriana (pan. 117-138) mulieres: lex Voconia (169 r. p.n.e.) – zakaz dziedziczenia kobieta w testamencie mancypacyjnym, jeśli oszacowany majątek spadkodawcy wynosił więcej niż 100 000 asów (brak znaczenia już późna Republika); ius civle - ab intestato: tylko równe prawa z mężczyznami w dziedziczeniu po ojcu, braciach lub siostrach (pełne zrównanie w ius honorarium i prawo cesarskie - fideikomisy) Inne grupy: okres poklasyczny – heretycy, apostaci, dzieci zdrajców (tylko kwarta po matce), wdowy jeśli wyszły za mąż podczas żałoby (1. rok) – tylko beztestamentowo po krewnych III. stopnia T.F.P. - „Osoby prawne” państwo rzymskie (SPQR) - zdolność dziedziczenia po swych obywatelach i po obcych municipia, civitates i colonie - uważano za personae incertae (albo byty zbiorowe, albo jako suma części składowych) – zrównane statusu z edyktem Karakali 212 r.: Beztestamentowo po własnych wyzwoleńcach; zapisy za Augusta (27 p.n.e.-14 n.e.) i prawo otrzymania przez municipia i civitates fideikomusu uniwersalnego od Hadriana (pan. 117-138), dziedziczenie testamentowe po własnych wyzwoleńcach – pełna zdolność dziedziczenia najpóźniej C. 6.24.12 (a. 469) podmioty prywatnoprawne (collegia): beztestamentowo po własnych wyzwoleńcach, legaty i fideikomisy za Marka Aureliusza (pan. 161-180) Euergetyzm źródłem – dla gmin: akwedukty, kanalizacja, igrzyska oraz dziedziczenie bóstw – świątynie i kolegia kapłańskie; okres chrześcijański – testamentowo kościoły, zakony, biedni, jeńcy wojenni, Justynian (pan. 527-565) – Chrystus, aniołowie i święci

Capacitas (incapacitas): spadek przechodzi na kolejnych dziedziców indignitas: konfiskata na rzecz fiskusa Nie upada ustanowienie dziedzica – rozrządzenia testamentowe w mocy Capacitas - zdolność w zakresie dziedziczenia testamentowego, której nie wyłączały postanowienia konkretnych ustaw: incapacitas - dolegliwość, przewidziana przez ustawodawcę, i powodująca u powołanych niemożność nabycia lub nieważność tego, co nabyto Historyczna zmienność – do V w. przetrwały tylko lex Iulia et Papia (18 p.n.e.-9. n.e.): niepozostający w małżeństwie- caelibes nie nabywali niczego, zaś niemający dzieci małżeńskich-orbi byli niezdolni w połowie: kosztem pozbawionych capacitas zyskują inni dziedzice – jako caducum (w nagrodę, nie zaś tytułem przyrostu). Caduca przypadają także w legacie damnacyjnym, gdzie prawo przyrostu nie działa. Dopiero gdyby nie było legatów damnacyjnych, caduca windykuje fiscus Senatus consultum Iuventianum (129 r.): w przypadku sprzedaży przez posiadacza spadku rzeczy spadkowych przed litis contestatio w złej wierze odpowiadał, jak gdyby rzecz jeszcze posiadał. Gdy był w dobrej wierze, odpowiadał za cenę bez odsetek lub w granicach wzbogacenia – rozciągnięte przez jurysprudencję na hereditas petitio (przejęte do współczesnego prawa – par. 2024 BGB) Indignitas – niegodność dziedziczenia lub otrzymania zapisu (konstytucje cesarskie) – przejęta do współczesnego ustawodawstwa – odrębne kazusy: zabójca spadkodawcy, nie pomścił śmierci lub nie podtrzymał powództwa, cudzołożnicy zawierający małżeństwo, małżeństwo urzędnika z mieszkanką prowincji, działanie przeciwko spadkodawcy etc.

Testament i dziedziczenie beztestamentowe (ab intestato) a dziedziczenie przeciwtestamentowe (contra tabulas) WAGA SPORZĄDZENIA TESTAMENTU – społeczny obowiązek Dla ważności testamentu - właściwa forma aktu ostatniej woli oraz jego treść, gdzie konieczne minimum stanowi ustanowienie dziedzica Formy testamentu – zmienność historyczna Treść testamentu – minimum ustanowienie dziedzica – wymiar społeczny, religijny i majątkowy

Testamenty – wyliczenie form Testamenty zwykłe ius civile okres archaiczny Testamentum calatis comitiis - ogłaszano publicznie na odbywających się dwa razy w roku zgromadzeniach ludowych (konsultacja pontyfików?) – ustny, publiczny, tylko mężczyźni Testamentum in procinctu – wobec uzbrojonych w szyku bojowym współobywateli – ustny, publiczny, na wypadek wojny, tylko mężczyżni Rozwój dalszy Testament mancypacyjny – testamentum per aes et libram III w. p.n.e. Testament zwykły- testament pretorski – okres klasyczny Testamenty zwykłe – okres poklasyczny testamentum apud acta testamentum principi oblatum Testamentum tripertitum (nazwa justyniańska) testamentum holographicum Testamenty szczególne - żołnierski (okres pryncypatu) oraz w czasie epidemii, niewidomy i analfabeta (przełom III i IV w.)