Dane INFORMACYJNE (do uzupełnienia)

Prezentacja na temat: "Dane INFORMACYJNE (do uzupełnienia)"— Zapis prezentacji:

1

2 Dane INFORMACYJNE (do uzupełnienia)
Nazwa szkoły: Zespół Szkół nr 2 i ZSE-U w Żychlinie ID grupy: 97/34_MF_G1 i 97/28_MF_G1 Kompetencja: matematyczno-fizyczna Temat projektowy: Czy boimy się elektrowni atomowych? Semestr/rok szkolny: 2010/2011

3 Atom Podstawowy składnik materii. Składa się z małego dodatnio naładowanego jądra o dużej gęstości i otaczającej go chmury elektronowej o ujemnym ładunku elektrycznym.

4 Budowa atomu Atom zbudowany jest z dodatnio naładowanego jądra i zajmujących przestrzeń poza jądrem elektronów. Jądro składa się z protonów i neutronów, czyli nukleonów.

5 Cząsteczki elementarne
Proton p Neutron n Elektron e – cząstka obdarzona jednostkowym ładunkiem dodatnim – masa ~ 1u – zbudowany z kwarków – z greckiego protos, czyli pierwszy – cząstka pozbawiona ładunku elektrycznego – masa ~ 1u – zbudowany z kwarków – szybki rozpad poza atomem – z łaciny neutrum, czyli obojętne, nijakie – cząstka obdarzona jednostkowym ładunkiem ujemnym – masa ~ (1/1836)u – trwała cząstka – z greckiego élektron, czyli bursztyn

6 Pierwiastek To zbiór atomów o tej samej liczbie atomowej Z. Jądra atomów o jednakowej liczbie atomowej Z, a różnej liczbie masowej A to izotopy. Atomy należące do jednego izotopu danego pierwiastka to nuklidy (mają taką samą liczbę atomową Z i masową A).

7 Izobary Jądra atomów o różnej liczbie atomowej Z, a jednakowej liczbie masowej A to izobary.

8 Izotony Jądra atomów o różnej liczbie atomowej Z, a jednakowej liczbie neutronów to izotony.

9 Promieniowanie – strumień cząstek lub fal wysyłanych przez ciało
Wytwarzanie promieniowania jest nazywane emisją. Pierwotnie pojęcie promieniowanie używano do promieni słonecznych. Potem do tych rodzajów wysyłanych cząsteczek i fal (bez wnikania w ich naturę), którego wąski strumień (promień patrz światło) rozchodząc się w przestrzeni może być traktowany jak linia w geometrii (nie rozdziela się).

10 Przykład przemiany, w której następuje emisja promieniowania beta:
Promieniowanie beta - rodzaj promieniowania jonizującego wysyłanego przez promieniotwórcze jądra atomowe podczas przemiany jądrowej. Promieniowanie beta powstaje podczas rozpadu beta, jest strumieniem elektronów lub pozytonów poruszających się z prędkością zbliżoną do prędkości światła, jest ono silnie pochłaniane przez materię. Promieniowanie to jest zatrzymywane już przez miedzianą blachę. Ładunek elektryczny cząstki jest równy -1, masa spoczynkowa jest równa masie elektronu, czyli 1/1840u. Przykład przemiany, w której następuje emisja promieniowania beta:

11 Promieniowanie alfa - rodzaj promieniowania jonizującego cechującego się małą przenikalnością. Promieniowanie alfa jest to strumień jąder helu. Cząstka alfa składa się z dwóch protonów i dwóch neutronów. Ma ładunek dodatni i jest identyczna z jądrem atomu izotopu 4He, więc często oznacza się ją jako He2+. Nazwa pochodzi od greckiej litery α. Cząstki alfa są wytwarzane przez jądra pierwiastków promieniotwórczych, jak uran i rad. Proces ten określa się jako rozpad alfa. Przykładowa reakcja rozpadu alfa: Jądro, które wyemituje cząstkę alfa po emisji jest zwykle w stanie wzbudzonym, co powoduje emisję kwantu gamma. W rozpadzie alfa udział biorą oddziaływania silne. Promieniowanie alfa jest bardzo silnie pochłaniane. Nawet kilka centymetrów powietrza stanowi całkowitą osłonę przed tym promieniowaniem. Podobnie kartka papieru, albo naskórek pochłania całkowicie promienie alfa. Jednak w przypadku pokarmów lub wdychanego powietrza promieniowanie alfa może być zabójcze. Kiedy już radioaktywny materiał znajdzie się w ciele człowieka wytwarzane przez niego cząstki alfa bardzo silnie jonizują tkanki. Prowadzi to do poważnych uszkodzeń i choroby popromiennej.

12 Promieniowanie gamma – wysokoenergetyczna forma promieniowania elektromagnetycznego. Za promieniowanie gamma uznaje się promieniowanie o energii kwantu większej od 10 keV, co odpowiada częstotliwości większej od 2,42 EHz, a długości fali mniejszej od 124 pm. Zakres ten częściowo pokrywa się z zakresem promieniowania rentgenowskiego. W wielu publikacjach rozróżnienie promieniowania gamma oraz promieniowania X opiera się na ich źródłach, a nie na długości fali. Promieniowanie gamma wytwarzane jest w wyniku przemian jądrowych albo zderzeń jąder lub cząstek subatomowych, a promieniowanie rentgenowskie - w wyniku zderzeń elektronów z atomami. Promieniowanie gamma jest promieniowaniem jonizującym i przenikliwym. ** Zależność absorpcji promieniowania gamma od energii dla aluminium

13 Promieniowanie jonizujące
wszystkie rodzaje promieniowania, które wywołują jonizację ośrodka materialnego, tj. oderwanie przynajmniej jednego elektronu od atomu lub cząsteczki albo wybicie go ze struktury krystalicznej. Za promieniowanie elektromagnetyczne jonizujące uznaje się promieniowanie, którego fotony mają energię większą od energii fotonów światła widzialnego. Promieniowanie może jonizować materię dwojako: bezpośrednio lub pośrednio.

14 Promieniowanie jonizujące bezpośrednio
- to obiekty posiadające ładunek elektryczny – jonizują głównie przez oddziaływanie kulombowskie. Najważniejsze przykłady: promieniowanie alfa (α, jądra helu; ładunek elektryczny +2e), promieniowanie beta (β–, β+, elektron i antyelektron, ładunek elektryczny -e, +e, odpowiednio). Promieniowanie jonizujące pośrednio to promieniowanie składające się z obiektów nieposiadających ładunku elektrycznego. Jonizuje ono materię poprzez oddziaływania inne niż kulombowskie (np. rozpraszanie komptonowskie, efekt fotoelektryczny, kreację par elektron - pozyton). Najważniejsze przykłady: promieniowanie neutronowe (n), promieniowanie elektromagnetyczne (promieniowanie rentgenowskie (X), promieniowanie gamma (γ); o energiach wyższych od energii promieniowania ultrafioletowego). Promieniowanie jonizujące, ze względu na jego destrukcyjne oddziaływanie z żywą materią, jest przedmiotem zainteresowania radiologii – w celu ochrony przed nim (ochrona radiologiczna), w celach leczniczych i diagnostycznych (radioterapia, medycyna nuklearna).

15 Pierwiastki promieniotwórcze

16 Co to takiego ? to dość nieścisłe określenie tych pierwiastków chemicznych występujących w przyrodzie, które posiadają naturalne izotopy nietrwałe. Najczęściej tego terminu używa się w stosunku do pierwiastków posiadających izotopy o krótkim okresie połowicznego rozpadu, a więc charakteryzujących się poziomem promieniotwórczości mającym zauważalny wpływ na otoczenie

17 Uran Uranjest radioaktywnym metalem srebrzystobiałego koloru, który stanowi główne źródło energii jądrowej. W przyrodzie jest dość rozpowszechniony, jednak w większości minerałów, które są źródłem uranu, występuje w niewielkich ilościach. Odznacza się wysoką aktywnością chemiczną. Stosowany jest głównie jako paliwo w reaktorach jądrowych i jako materiał rozszczepialny w bombach atomowych.

18 Tor Tor jest naturalnym pierwiastkiem promieniotwórczym, bardziej rozpowszechnionym w przyrodzie niż uran. Temp. topnienia to 3330 stopni C.

19 Maria Skłodowska-Curie - fizyczka i chemiczka, narodowości polskiej
Maria Skłodowska-Curie - fizyczka i chemiczka, narodowości polskiej. Obywatelka polska i francuska, większość życia spędziła we Francji, tam też rozwinęła swoją karierę naukową.

20 Odkrycie nowych pierwiastków promieniotwórczych: Polonu i Radu

21 Polon Polon jest radioaktywnym pierwiastkiem metalicznym, który w przyrodzie występuje w bardzo małych ilościach i jest prawie w całości wytwarzany sztucznie. Związki chemiczne plutonu są silnie trujące.  Pluton cechuje się wysoką aktywnością promieniotwórczą, podczas rozpadu emitując silne promieniowanie alfa. Jako materiał rozszczepialny ma ogromną silę wybuchu

22 Rad Rad (Ra), pierwiastek chemiczny, posiada 25 izotopów w przedziale Najstabilniejszym jest izotop 226, którego czas połowicznego rozpadu wynosi 1600 lat. Występuje naturalnie w rudach uranu, w formie tlenku RaO i wodorotlenku.  Najważniejsze związki radu to sole chlorek i węglan, które były używane w terapii nowotworowej i do produkcji farb fluorescencyjnych. Obecnie rad nie jest już stosowany, ze względu na dużą radioaktywność, powodującą białaczkę u osób uczestniczących w produkcji soli radu. Rad nie posiada żadnej roli biologicznej. Jest obecny w kościach i tkankach ludzkich. W formie czystej rad jest srebrzystym, lśniącym i miękkim metalem. Posiada silne właściwości promieniotwórcze. Jego własności chemiczne są zbliżone do magnezu. Reaguje powoli z tlenem atmosferycznym tworząc tlenek RaO i dość gwałtownie z wodą tworząc wodorotlenek RaH2O.

23 Dzieło Marii Skłodowskiej-Curie
podsumowanie Odkrycie 2-ch nowych pierwiastków : Polonu i Radu Skonstruowanie nowych instrumentów pomiarowych Opracowanie nowych metod badawczych Wprowadzenie do fizyki nowego pojęcia – „promieniotwórczość” Zapoczątkowanie nowych dziedzin nauki: fizyka jądrowa radiochemia fizyka medyczna – radioterapia Przykład dla innych: od poświęcenie do sukcesu, od odkryć naukowych do ich zastosowań Fizyka – nauka także dla kobiet

24 Czas połowicznego rozpadu(zaniku) to czas, w ciągu którego liczba nietrwałych jąder promieniotwórczych pierwiastka, zmniejsza się o połowę. Jest to wielkość wynikająca z prawa rozpadu naturalnego. Czas połowicznego zaniku charakteryzuje dany izotop promieniotwórczy niezależnie od czynników zewnętrznych (np. temperatura, ciśnienie, postać chemiczna, stan skupienia itp.). Czas połowicznego zaniku jest pojęciem wykorzystywanym dla każdego rodzaju rozpadu promieniotwórczego. Czasami ze względów praktycznych i tylko w technice przyjmuje się w przybliżeniu, że całkowity rozpad danego radionuklidu następuje po czasie równym 5 czasom połowicznego zaniku (tj., gdy aktywność spadnie do poziomu 1/32 aktywności początkowej). Wszystkie rozpady w przyrodzie można opisać za pomocą trzech powiązanych ze sobą parametrów: λ - stała rozpadu promieniotwórczego (czas po którym pozostaje 1/e cząstek) T1/2 - okres połowicznego zaniku τ - średni czas życia (średni czas jaki żyje cząstka)

25 Prawo rozpadu promieniotwórczego i czas połowicznego rozpadu.

26 Przykładowe czasy połowicznego rozpadu.

27 Wilhelm Röntgen Pierwszy laureat Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki (1901 r.), sławny niemiecki fizyk, odkrywca promieni X. Jego odkrycie z 1895r. poprzedzone było wieloletnią pracą: po zdobyciu doktoratu przez 19 lat pracował na kilku niemieckich uniwersytetach zyskując sobie opinię doskonałego naukowca. Najbardziej znanym zastosowaniem promieni X jest rentgenoskopia wykorzystywana w diagnostyce lekarskiej i dentystycznej, ponadto promienie te stosuje się w radioterapii - do hamowania rozwoju i niszczenia nowotworów złośliwych. Röntgen zmarł w Monachium w 1923 r. przeżywszy 77 lat.

28 Becquerel Antoine Henri
Francuski fizyk i chemik; od 1895 profesor École Polytechnique w Paryżu, członek francuskiej Akaedemii Nauk; badając luminescencję soli uranu odkrył w 1896r. zjawisko promieniotwórczości, za co w 1903 otrzymał wraz z małżonkami Curie nagrodę Nobla.

29 Einstein Albert Był fizykiem amerykański pochodzenia niemieckiego. Jego największym osiągnięciem jest sformułowanie teorii względności, a także prace z zakresu teorii promieniowania oraz termodynamiki. Albert Einstein publikuje pracę "Czy bezwładność ciał zależy od ich energii", w której to podaje słynny wzór na równoważność masy i energii (E=mc2). Einstein był jednym z największych fizyków- teoretyków naszych czasów, twórcą szczególnej i ogólnej teorii względności, współtwórcą korpuskularno-falowej teorii światła. Laureat nagrody Nobla w dziedzinie fizyki w roku 1921 za wyjaśnienie efektu fotoelektrycznego.

30 Ernest Rutheford Ernest Rutheford ( ) przeprowadził pierwszą sztuczną reakcję jądrową i odkrył proton - jeden z dwóch składników wszystkich jąder atomowych. Wcześniej zaprojektował doświadczenie z rozpraszaniem cząstek alfa na atomach cienkiej złotej folii. Na podstawie wyników tego eksperymentu w 1911 r. stwierdził, że prawie cała masa atomu i cały dodatni ładunek skupiony jest w małym jądrze atomowym. Twórca modelu planetarnego atomu. W 1914 r. wykazał falową naturę promieniowania gamma. Za swoje dokonania otrzymał w r. nagrodę Nobla z chemii.

31 Oppenheimer Jacob Robert
Jako dyrektor laboratorium naukowego w Los Alamos w latach kierował pracami nad bombą atomową (projekt Manhattan). Gdy później zdał sobię sprawę z niebezpieczeństw promieniowania radioaktywnego, wyrażał sprzeciw wobec prac nad bombą wodorową i w amerykańska Komisja Energii Atomowej (AEC) zarzuciła mu, że stanowi zagrożenie dla bezpieczeństwa. Badając równania opisujące stany energii atomu, Oppenheimer wykazał w 1930, że możliwe jest istnienie cząstki elementarnej o ładunku dodatnim z masą elektronu. Ta cząstka elementarna została odkryta w 1932 i nazwana pozytonem.

32 Fermi Enrico Był fizykiem amerykańskim włoskiego pochodzenia. Udowodnił istnienie nowych pierwiastków radioaktywnych, powstałaych w wyniku bombardowania neutronami oraz odkrył reakcje jądrowe wywoływane przez neutrony o niskiej energii. Uczestniczył w projekcie Manhattan, mającym na celu budowę bomby atomowej. Do jego prac teoretycznych należało m.in. badanie słabej siły jądrowej, jednej z fundamentalnych sił w świecie natury. W 1938 został laureatem Nagrody Nobla. Doświadczalne prace Fermiego nad rozpadem beta w materiałach radioaktywnych dostarczyły dalszych dowodów na istnienia neutrina, potwierdzając przewidywania austriackiego fizyka, Wolfganga Pauli. W 1942 Fermi zbudował pierwszy reaktor jądrowy w Iniversity of Chicago. Stworzył w ten sposób podstawy pod badania prowadzące do skonstruowania bomby atomowej i wykorzystania energii jądrowej.

33 Reaktor jądrowy Urządzenie, w którym przeprowadza się z kontrolowaną szybkością reakcje jądrowe; na obecnym etapie rozwoju nauki i techniki (rok 2011) są to przede wszystkim reakcje rozszczepienia jąder atomowych. Reakcje te mają charakter łańcuchowy - produkty reakcji (w tym głównie neutrony) mogą zainicjować kilka następnych.

34 Budowa reaktorów Typowy reaktor jądrowy zbudowany jest z rdzenia, reflektora neutronów oraz osłon biologicznych. Sam rdzeń zawiera pręty paliwowe, pręty kontrolne (pochłaniają nadmiar neutronów), pręty bezpieczeństwa, moderator (zmniejsza energię neutronów), kanały chłodzenia i kanały badawcze.

35 Elektrownia jądrowa (atomowa)
Elektrownia jądrowa – obiekt przemysłowo-energetyczny (elektrownia cieplna), wytwarzający energię elektryczną poprzez wykorzystanie energii pochodzącej z rozszczepienia jąder atomów, najczęściej uranu(uranu naturalnego lub nieco wzbogaconego w izotop 235U), w której ciepło konieczne do uzyskania pary wodnej, jest otrzymywane z reaktora jądrowego.

36 Bryłki rud uranowych wykorzystywane do produkcji paliwa jądrowego oraz produkt ich przerobu czyli tzw. "yellow cake"

37 Budowa elektrowni Ogólna zasada działania elektrowni atomowej (na przykładzie obiegu PWR): W reaktorze jądrowym w wyniku reakcji rozszczepienia jąder atomowych wydzielają się duże ilości ciepła, które jest odbierane przez czynnik roboczy (najczęściej wodę pod wysokim ciśnieniem w tak zwanym obiegu pierwotnym – reaktory PWR i WWER). Czynnik przepływa do wytwornicy pary, gdzie oddaje ciepło wrzącej wodzie z obiegu wtórnego o niższym ciśnieniu, a następnie powraca do reaktora. Para wodna (para mokra, która jest osuszana przed dojściem do turbiny – cząsteczki wody w parze mokrej, pod wysokim ciśnieniem, zniszczyłyby turbinę, więc para mokra przechodzi najpierw z wytwornicy pary przez systemy osuszające, zanim trafi do turbiny) napędza następnie turbinę parową połączoną z generatorem. Separacja obiegów zapewnia większe bezpieczeństwo w przypadku wycieku pary z turbiny.

38 1.PWRBlok reaktora 2.Komin chłodzący 3.Reaktor 3.Pręty kontrolne 5.Zbiornik wyrównawczy ciśnienia 6.Generator pary 7.Zbiornik paliwa 8.Turbina 9.Prądnica 10.Transformator 11.Skraplacz 12.Stan gazowy 13.Stan ciekły 14.Powietrze 15.Wilgotne powietrze 16.Rzeka 17.Układ chłodzenia 18. I obieg 19. II obieg 20. Para wodna 21.Pompa

39 Zagadnienia fizyczne dotyczące zjawiska rozpadu promieniotwórczego
Reakcja jądrowa - proces fizyczny zachodzący przy zbliżeniu się dwóch jąder atomowych lub jądra i cząstki elementarnej na odległość rzędu m (zasięg sił jądrowych), w następstwie czego powstają na ogół nowe jądra atomowe lub jądra i cząstki elementarne [3],[5]. Można wyróżnić dwa sposoby zwiększenia prawdopodobieństwa zajścia reakcji jądrowej:

40 a) Poprzez zwiększenie temperatury do kilku milionów stopni, w wyniku czego reagujące ze sobą nukleony osiągną wystarczającą energię kinetyczną, by pokonać swoje wzajemne oddziaływanie elektrostatyczne (tzw. barierę culombowską). Zachodzące wówczas procesy jądrowe nazywamy reakcjami termojądrowymi.

41 b) Poprzez bombardowanie różnych materiałów lżejszymi cząstkami, np, protonami, deuteronami, bądź cząstkami alfa, które wcześniej przyspiesza się do energii rzędu milionów eV. Reakcje jądrowe mogą zostać wywołane również przez przyspieszone elektrony oraz przez wysoko energetyczne promieniowanie gamma oraz promieniowanie X.

42 Wizualizacja łańcuchowej reakcji rozszczepienia jądra: jądro 235U rozpada się na dwa fragmenty x, y oraz emituje od 0 do 5 neutronów, które powodują lawinowo rozszczepienia dalszych jąder; zapoczątkowany proces rozchodzi się w czasie w postępie geometrycznym

43 Jądrowa reakcja łańcuchowa - wywołane neutronami reakcje rozszczepienia ciężkich jąder atomowych, podczas których neutrony wyzwalające się w jednym akcie rozszczepienia wywołują następne akty rozszczepienia . Przekrój czynny na rozszczepienie s - wielkość określająca prawdopodobieństwo zajścia procesu rozszczepienia jąder, przy którym dwa układy fizyczne znajdujące się w pewnym stanie początkowym A przejdą w wyniku zderzenia do pewnego stanu końcowego B. Wartość przekroju czynnego na rozszczepienie zależy od energii bombardujących neutronów.

44 Przebieg energii wiązania na nukleon
Jądra ciężkie związane są słabiej niż jądra o ok. dwukrotnie mniejszej liczbie masowej, zatem w procesie rozszczepienia wyzwalana jest różnica tych energii wiązania Prawdopodobieństwo powstania określonych produktów rozszczepiania jąder U-235 Nie można przewidzieć, na jakie konkretne produkty rozpadnie się dane jądro uranu. Takich możliwości jest ok. 170

45 Konstrukcje reaktorów jądrowych na świecie:
Tabela przedstawiająca ilość i moc pracujących oraz obecnie budowanych elektrowni jądrowych na świecie: LWR                (Light-Water-cooled and moderated Reactor) reaktor chłodzony i moderowany lekką wodą, PWR                (Pressurized light- Water-moderated and cooled Reactor) reaktor ciśnieniowy chłodzony i moderowany za pomocą lekkiej wody, BWR               (Boiling Light-Water - moderated and cooled Reactor) reaktor wrzący chłodzony i moderowany lekką wodą, HWR               (Heavy Waler Reactor) reaktor ciężko wodny, PHWR             (Pressurized Heavy- Water-moderated and cooled Reactor) reaktor ciśnieniowy chłodzony i moderowany ciężką wodą, CANDU           (CANadian Deuterium -Uranium Reactor) reaktor kanadyjski typu PHWR, HWLWR          (Heavy Water-moderated, boiling - Light Water-Reactor) reaktor wrzący chłodzony lekką wodą, moderowany wodą ciężką, SGHWR           (Steam-Generating Heavy-Water Reactor) reaktor wrzący chłodzony lekką wodą, moderowany wodą ciężką, HWGCR          (Heavy Water-moderated Gas-Cooled Reactor) reaktor chłodzony gazem moderowany ciężką woda, LWGR             (Light-Water -cooled. Graphite-moderated Reactor) reaktor chłodzony lekką wodą z moderatorem grafitowym, PTGR              (Pressurized Tube Graphite Reactor) reaktor kanałowy z moderatorem grafitowym, GCR                (Gas-Cooled graphite-moderated Reaktor orazAdvanced Gas cooled, graphite- moderated Reactor) reaktor chłodzony gazem z moderatorem grafitowym, HTR                 (High-Temperature gas-cooled Reactor) reaktor wysokotemperaturowy chłodzony gazem z moderatorem grafitowym, HTGR              (High -Temperaturę Gas-cooled-Reactor) reaktor wysokotemperaturowy chłodzony gazem z moderatorem grafitowym, THTR               (Thorium High-Temperature Reactor) reaktor wysokotemperaturowy na paliwie torowym, FBR                 (Fast Breeder Reactor) reaktor prędki powielający, LMKBR           (Liquid-Metal-cooled,Fast Breeder Reactor) reaktor prędki powielający chłodzony sodem, LWBR             (Light-Water Breeder Reactor) reaktor powielający termiczny chłodzony lekką wodą, MSBR              (Molten Salt Breeder Reactor) reaktor powielający chłodzony stopionymi solami, GCFR             (Gas-Cooled Fast Reactor) reaktor prędki chłodzony gazem, OMR               (Organic-Mode-rated and cooled Reactor) reaktor z chłodziwem i moderatorem organicznym, SZR                 (Sodium cooled, Zirconium-hydride-moderated Reactor) reaktor chłodzony sodem moderowany wodorotlenkiem cyrkonu.

46 Konstrukcje reaktorów jądrowych na świecie:
Typ Pracujące Budowane Ilość Całkowita moc - MW ABWR 2 2630 4 5329 AGR 14 8380 BWR 90 78017 1 1067 FBR 3 1039 GCR 12 2484 HWLWR 148 LWGR 17 12589 925 PHWR 38 19150 8 3135 PWR 213 203068 7681 WWER 50 32926 10 8310 Suma: 440 360431 32 26447

47 KLASYFIKACJA REAKTORÓW JĄDROWYCH
Wielość typów reaktorów, o równych konstrukcjach i przeznaczeniach, opartych na równych koncepcjach fizykalnych skłania do wprowadzenia pewnej systematyki. Kryteriów klasyfikacji reaktorów jądrowych może być bardzo wiele, najważniejsze z nich to: • przeznaczenie reaktorów, • energia neutronów wywołujących rozszczepienia, • rodzaj i charakterystyka paliwa, • konstrukcja reaktorów, • budowa rdzenia, • rodzaj moderatora i chłodziwa • system odprowadzania ciepła

48 Przeznaczenie reaktorów
Ze względu na przeznaczenie reaktory można podzielić na: reaktory energetyczne przeznaczone do produkcji energii elektrycznej w elektrowniach zawodowych; reaktory ciepłowniane wytwarzające ciepło do celów ogrzewczych w ciepłowniach jądrowych; reaktory wysokotemperaturowe wytwarzające ciepło do celów technologicznych; reaktory badawcze przeznaczone do prowadzenia w nich prac badawczych - głównie badań fizykalnych wykorzystujących wiązki neutronów do badań struktury ciał stałych oraz do badań materiałów i paliw reaktorowych;

49 Przeznaczenie reaktorów
• reaktory napędowe przeznaczone do napędu łodzi podwodnych, lodołamaczy, statków handlowych itd.; • reaktory wytwórcze przeznaczone do produkcji plutonu (z reguły reaktory wojskowe pracujące w przemyśle zbrojeniowym pod kontrolą władz wojskowych); • reaktory szkoleniowe, zwane często reaktorami uniwersyteckimi, z reguły bardzo małej mocy, przeznaczone do celów dydaktycznych; • reaktory do celów specjalnych, np. do produkcji radioizotopów, odsalania wody morskiej itp.

50 Przeznaczenie reaktorów
Ciekawostka: Często reaktory spełniają podwójną a nawet potrójną rolę, np. wiele reaktorów energetycznych dostarcza ciepła do ogrzewania sąsiednich wsi i miasteczek, spełniając rolę reaktora energetycznego i ciepłownianego. Reaktory wysokotemperaturowe obok produkcji ciepła do celów technologicznych zazwyczaj produkują również energię elektryczną (z wyższą sprawnością niż w typowych reaktorach energetycznych). Reaktory badawcze są często również reaktorami szkoleniowymi, a bardzo często używa się ich do produkcji radioizotopów. Reaktor przeznaczony do odsalania wody morskiej (w Szewczenko, b. ZSRR) dostarczał jednocześnie 150 MW mocy elektrycznej do sieci elektroenergetycznej.

51 Energia neutronów Jednym z ważniejszych kryteriów podziału reaktorów jest podział na reaktory prędkie i termiczne. Obie nazwy pochodzą od energii dominującej grupy neutronów wywołujących rozszczepienia. Energię neutronów umownie podzielono na trzy grupy: • neutrony termiczne, tj. neutrony o energiach do 0,1 eV, • neutrony prędkie, tj. neutrony o energiach powyżej 1 MeV, • neutrony epitermiczne, pokrywające zakres pośrednich energii. Wartości graniczne między grupami - 0,1 eV i 1 MeV są dosyć umowne, można przyjmować, jak to robi wielu autorów, nieco inne wartości.

52 Energia neutronów W reaktorach termicznych zdecydowana większość rozszczepień zachodzi w wyniku pochłonięcia przez jądra U-235 neutronów o energiach termicznych. Jedynie niewielka część rozszczepień (ok. 3%) zachodzi w wyniku pochłonięcia neutronów prędkich przez jądra U-235 i U-238. W reaktorach prędkich praktycznie nie ma neutronów termicznych (wobec braku ośrodków moderujących).

53 Konstrukcja reaktorów
Rozróżnia się dwa podstawowe rozwiązania konstrukcji energetycznych reaktorów wodnych: zbiornikowe (reaktory typu PWR (Pressurized Water Reactor), WWER (Wodo-Wodianoj Eniergieticzeskij Rieaktor ), BWR (Boiling Water Reactor)); kanałowe (reaktory typu CANDU (Canadian Deuterium Uranium), RBMK (Reaktor Bolszoj Moszcznosti Kanalnyj)). W reaktorze zbiornikowym rdzeń jest zamknięty w grubościennym zbiorniku stalowym (przystosowanym jak choćby w reaktorze PWR do wytrzymywania ciśnień rzędu 15 MPa). W reaktorach kanałowych pod wysokim ciśnieniem znajdują się jedynie kanały o niewielkiej średnicy, zawierające pojedyncze zestawy paliwowe.

54 Konstrukcja reaktorów
Zasada budowy reaktora kanałowego (a) i zbiornikowego (b); 1 – rdzeń reaktora, 2 – zespół paliwowy, 3 – moderator, 4 – ciśnieniowe kanały paliwowe, 5 – kolektory wodne, 6 – ciśnieniowy zbiornik reaktora.

55 Konstrukcja reaktorów
W reaktorach prędkich, gdzie przyjęto system zbiornikowy, rozróżnia się dwa rozwiązania konstrukcyjne tego systemu: układ zintegrowany (zwany także układem basenowym), w którym cały obwód pierwotny, z rdzeniem, pompami i wymiennikami ciepła jest zamknięty w zbiorniku reaktora; układ niezintegrowany (zwany tez układem pętlowym), w którym zbiornik zawiera jedynie rdzeń reaktora.

56 Konstrukcja reaktorów
Istnieje również podział zawarty w dokumencie „Wymagania europejskie wobec elektrowni jądrowych” w ramach którego wykonano 5 projektów reaktorów proponowanych dla krajów Unii Europejskiej do zbudowania po roku 2000: EP 1000 – reaktor lekkowodny z wodą pod ciśnieniem i pozytywnymi bezpieczeństwa, z 3 pętlami obiegu, pierwotnego o mocy 1000 MWe i pasywnymi; EPR – reaktor lekkowodny z wodą pod ciśnieniem oparty na ewolucji istniejących reaktorów PWR w Niemczech i we Francji o mocy 1500 Mwe; BWR 90/90+ - reaktor lekkowodny z wodą wrzącą o mocy Mwe;

57 Konstrukcja reaktorów
ABWR – udoskonalony reaktor lekkowodny z wodą wrząca o mocy MWe oparty na ewolucji istniejących reaktorów BWR; SWR 1000 – reaktor lekkowodny z wrzącą wodą o mocy 1000 MWe i pozytywnymi cechami bezpieczeństwa; AP 1000 – reaktor lekkowodny z wodą pod ciśnieniem i pasywnymi cechami bezpieczeństwa z dwoma pętlami obiegu pierwotnego o mocy 117 Mwe; VVER AES92 - reaktor lekkowodny z wodą pod ciśnieniem o mocy MWe i pasywnymi cechami bezpieczeństwa;

58 Reaktor typu PWR (ciśnieniowy reaktor wodny)

59 Reaktor BWR (reaktor wodny wrzący)

60 Reaktor PHWR (reaktor ciśnieniowy chłodzony i moderowany ciężką wodą

61 Reaktor GCR (reaktor chłodzony gazem z moderatorem grafitowym)

62 Informacje statystyczne dotyczące aktualnego stanu energetyki atomowej na świecie
Elektrownie atomowe w konstrukcji (stan na styczeń 2003) Światowe źródła energii elektrycznej (stan na rok 2002)

63 Wady energetyki jądrowej to:
1. Kłopotliwy problem składowania i zagospodarowywania radioaktywnych odpadów, powstających z reaktora jądrowego. 2. Możliwość skażenia wód, powietrza i gleb znajdujących się w rejonie składowania odpadów. 3. W przypadku awarii reaktora zagrożenie skażenia radioaktywnego.

64 Natomiast do niewątpliwych korzyści czerpanych z reaktora atomowego zaliczymy to, że:
1. Nie emituje pyłów oraz szkodliwych gazów, przez co w minimalnym stopniu degraduje środowisko. 2. Eliminuje problemy usuwania i składowania lotnych popiołów. 3. Wielokrotne zmniejszenie ilości odpadów i powierzchni ich składowania. 4. Ogranicza eksploatację paliw kopalnych. 5. Nie wymaga hałaśliwych urządzeń do nawęglania.

65 System stopniowania awarii
W 1990 roku Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej opracowała siedmiostopniowy system stopniowania rodzajów awarii, gdzie poziom 0 oznacza brak albo zakłócenie mało znaczące dla technicznego bezpieczeństwa elektrowni, poziom 1 – anomalia, poziomy 2 i 3 – incydenty, a stopnie 4 do 7 obejmują poważne awarie (wypadki).  Sytuacja w elektrowni atomowej Fukushima ma już 6. stopień w INES. Najwyższą notę, czyli 7, uzyskała jak na razie tylko jedna awaria – katastrofa w Czarnobylu.

66 Największe katastrofy i awarie w elektrownia atomowych na świecie

67 Chalk River, Kanada W 1952 roku, a konkretnie 12 grudnia w Kanadzie doszło do pierwszej poważnej awarii elektrowni atomowej na świecie. W wyniku pomyłki pracownika w obiekcie Chalk River w stanie Ontario pręty reaktora zostały częściowo stopione. Wypadek otrzymał „5” w siedmio stopniowej skali katastrof nuklearnych.

68 Radzieckie zakłady Majak (byłe ZSRR)
W 1957 roku Kombinacie Chemicznym „Majak” w Kysztymie na Uralu doszło do awarii systemu chłodniczego, co spowodowało eksplozję przechowalnika odpadów radioaktywnych. Napromieniowanych wówczas zostało ok. 270 tys. osób. Przez wiele lat nikt nie wiedział o wypadku. 30 skażonych wiosek usunięto z sowieckich map. Wg niezależnych źródeł pełna liczba ofiar może dochodzić do kilkunastu tysięcy. Katastrofa otrzymała 6 stopień w skali INES.

69 Windscale w Wielkiej Brytanii
Jedynym znacznym wyciekiem materiału promieniotwórczego był wyciek z 1958 roku w Windscale w Wielkiej Brytanii. Wyciek głównie promieniotwórczego jodu (131) nie zagrażał życiu, dlatego rząd zadecydował o nieewakuowaniu terenu. Przez pewien czas produkty rolne z przyległego obszaru były niezdatne do spożycia.

70 Atomic City w stanie Idaho, USA
3 stycznia 1961 roku w czasie sprawdzania funkcjonalności prętów kontrolnych operator w elektrowni Atomic City (aktualnie Midway) w stanie Idaho w USA przypadkowo wyszarpnął zakleszczony pręt centralny i doprowadził do szybkiej reakcji (wzrost mocy do 20 tys. MW), odparowania paliwa i zniszczenia reaktora oraz skażenia pomieszczenia. Doprowadziło to do wybuchu pary który zabił trzech techników. Jest to pierwszy tego typu wypadek, w którym zginęli ludzie.

71 Three Mile Island w Pensylwanii, USA
28 marca 1979 r. doszło do największej katastrofy w historii amerykańskiej energetyki jądrowej. W położonej w pobliżu 50-cio tysięcznego miasta Harrisburg elektrowni atomowej Three Mile Island doszło do stopienia rdzenia. Jak ustalono, awaria powstała wskutek błędnych decyzji obsługi. Wypadek oceniono na 5 w skali INES. W wyniku katastrofy nikt nie zginął, jednak trzeba było ewakuować około 200 tys. osób. Likwidacja skutków wypadku trwała do 1990 roku.

72 Czarnobyl, Ukraina (b. ZSRR)
26 kwietnia 1986 roku miała miejsce katastrofa w Czarnobylu, która uzyskała jak na razie najwyższą notę – 7 w skali INES. Nieudany eksperyment z reaktorem RBKM doprowadził do wybuchu i dostania się do atmosfery 190 ton radioaktywnych odpadów. Skażony został obszar o rozmiarach od 125 do 146 tys. km2. Chmura radioaktywnego pyłu dotarła do połowy Europy w tym do Polski. Kilkadziesiąt tysięcy osób zmarło na skutek zachorowań w wyniku napromieniowania.

73 Goiânii, Brazylia 13 września 1987 roku W brazylijskiej Goiânii doszło do radioaktywnego skażenia wyniku którego zginęły cztery osoby, a ponad 100 tys. zostało napromieniowane w stopniu narażającym życie i zdrowie. Wypadek jądrowy otrzymał 5 w stopień w siedmiostopniowej międzynarodowej skali INES.

74 Tomsk-7, Rosja 6 kwietnia 1993 roku doszło do eksplozji w wojskowej elektrowni przetwarzania paliwa nuklearnego w Tomsku w zachodniej Syberii (Sibir Chemical Combinat - SCC). Eksplozja przyczyniła się do powstania chmury radioaktywnego pyłu, który skaził teren o powierzchni 25 km2. Dokładne okoliczności wypadku nie są jasne.

75 Tokaimura w Japonii 30 września 1999 roku błąd ludzki oraz względy ekonomiczne doprowadziły do katastrofy w elektrowni atomowej w Tokaimura. W czasie przelewania roztworu tlenku uranu do zbiornika do eksperymentalnego reaktora powielającego pracownicy zakładów przypadkowo doprowadzili do rozpoczęcia reakcji rozszczepienia. Dwie osoby zmarły, a Ponad 600 zostało silnie napromieniowanych. Radioaktywne skażenie przekroczyło normy do 15 tys. razy, Wypadek eksperci zakwalifikowali na „cztery” w 7- stopniowej Międzynarodowej Skali Awarii Nuklearnych (INES, gdzie siedem oznacza najpoważniejszą awarię).

76 Elektrownia „Mihama”, Japonia
9 sierpnia 2004 r. w Japonii w elektrowni „Mihama”, położonej 320 km na zachód od Tokio w w wyniku uszkodzenia turbiny trzeciego reaktora nastąpił wybuch pary, który zabił 5 osób. W 2006 roku sąd nakazał jego zamknięcie, gdyż nie był właściwie zabezpieczony na wypadek trzęsienia ziemi.

77 Fukushima, Japonia 11 marca tego roku, położona ok. 250 km na północ od Tokio Fukushima I została uszkodzona na skutek potężnego trzęsienia ziemi i tsunami, które nawiedziły Japonię. Jak podają eksperci, na razie ani Japonia, ani inne kraje w regionie, nie są zagrożone poważnym skażeniem. Sytuacja może się jednak w najbliższych godzinach zmienić. Wypadek nuklearny w elektrowni Fukushima I osiągnął 6 stopień w siedmiostopniowej Międzynarodowej Skali Wydarzeń Nuklearnych i Radiologicznych (INES)

78 Rozmieszczenie elektrowni atomowych w Europie

79 W Europie nie brakuje dzisiaj energii elektrycznej
W Europie nie brakuje dzisiaj energii elektrycznej. Na razie w ogóle nie brakuje energii. W Polsce też dajemy sobie radę. Co prawda gospodarka rynkowa w Unii Europejskiej wymusza pewne przesunięcia różnych kosztów i należy oczekiwać zmiany, a konkretnie wzrostu cen energii elektrycznej, niemniej na obecnym etapie nie dokuczają nam wyłączenia prądu. Ale sytuacja, wszystko na to wskazuje, wkrótce może ulec zmianie. 79

80 Odległość elektrowni atomowych od Polski
80

81 Jak działa promieniowanie na żywność ?

82 Skąd i po co? Same eksperymenty nad napromieniowaniem żywności pojawiły się w Stanach Zjednoczonych już kilkadziesiąt lat wcześniej, ale dopiero po II wojnie światowej proces zastosowania energii nuklearnej w technologii utrwalania żywności nabrał rozpędu. Chodziło o pokojowe wykorzystanie infrastruktury nuklearnej, rozbudowanej w czasie wojny. Przemysł nuklearny nie mógł przepuścić takiej okazji, a sektor spożywczy dostrzegł potencjalne korzyści z przedłużenia terminu przydatności artykułów żywnościowych.

83 Na czym to polega? Napromieniowanie produktów żywnościowych polega na poddaniu ich działaniu dużych dawek radioaktywnego kobaltu 60 (60Co) lub cezu 137 (137Cs), promieni gamma lub wiązek elektronów o ogromnej prędkości. Poziom jonizującej radiacji użyty do napromieniowania żywności można porównać do miliarda rentgenów klatki piersiowej. W praktyce przy konserwowaniu żywności stosuje się dawki do Gy, co pozwala na pozbycie się nawet większości wirusów. Tak duża dawka promieniowania γ w porównaniu ze średnią dawką śmiertelną dla człowieka, która wynosi ok. 3 Gy, na pierwszy rzut oka mogłaby wydawać się bardzo niepokojąca. W tym kontekście można zauważyć, że przygotowanie pieczonej kiełbasy na ognisku lub też ugotowanie ziemniaków także wiąże się z przekroczeniem „dawki śmiertelnej” dla człowieka o tysiące razy

84 W większości przypadków zmiany takie występują przy dawkach napromieniowania znacznie większych niż konieczne do sterylizacji. Badania wykazują, że wartość odżywcza wynikająca z zawartości białka, tłuszczu i węglowodanów nie zmniejsza się w wyniku konserwacji promieniowaniem jądrowym. Gorzej jest z witaminami, ich zawartość w pożywieniu na skutek napromieniowania ulega zmniejszeniu od kilku do kilkudziesięciu procent. Jest to w dużym stopniu zależne od rodzaju składników stanowiących pożywienie i wynika raczej z oddziaływania chemicznego witamin z innymi substancjami, na przy-kład rozpuszczania witamin w tłuszczu lub w wodzie. Dlatego zubożenie pożywienia w witaminy na skutek konserwowania radiacyjnego następuje w stopniu podobnym jak w przypadku konserwowania innymi standardowymi metodami termicznymi czy chemicznymi.

85 Czy jest to szkodliwe? (Nie)Bezpieczne?
Konserwując żywność promieniowaniem jądrowym nie naświetla się samego człowieka, a po procesie naświetlania żywność nie staje się promieniotwórcza. Energia promieniowania γ czy elektronów używanych do konserwowania żywności jest wielkości kilku MeV i jest to zbyt mało by wywoływać przemiany jądrowe. Radiacja hamuje natomiast procesy gnilne owoców i warzyw, zabija bakterie i neutralizuje nieczystości. Użycie promieniowania jądrowego daje możliwość nie tylko redukcji drobnoustrojów i ich form zarodnikowych w żywności, ale także może zapobiegać kiełkowaniu roślin, przedłużając znacznie okres możliwego składowania np. ziemniaków, cebuli czy czosnku. Napromieniowanie pozwala także na znaczące wydłużenie okresu przechowywania owoców, przedłuża ich czas dojrzewania i zapobiega rozwijaniu się muszek owocowych. Procesy konserwowania, pasteryzacji i sterylizacji żywności za pomocą obróbki termicznej czy też dodawanie środków chemicznych związane są ze zmianą smaku, zapachu, koloru i innych właściwości organoleptycznych. Promieniowanie jądrowe może także wywołać takie zmiany, ale występują one w znacznie mniejszym stopniu i tylko w przypadku niektórych artykułów (np. mleka i masła).

86 W połowie lat 60-tych kilka tysięcy funtów napromieniowanego bekonu wysłano do Wietnamu, aby żołnierze amerykańscy mogli odnieść korzyści z najnowszych osiągnięć tej technologii. Jednak już w 1968 roku amerykańska Agencja ds. Żywności i Leków (Food and Drug Administration, FDA) wycofała pozwolenie dotyczące napromieniowania żywności dla armii. Miało to związek z testami na zwierzętach laboratoryjnych, karmionych taką żywnością. Umierały one przedwcześnie, zapadały na choroby nowotworowe i  miały problemy z reprodukcją. Był to dopiero początek badań nad takimi produktami spożywczymi – wyniki kolejnych były coraz bardziej niepokojące. W 1972 roku naukowcy wykryli nową grupę związków chemicznych, oznaczanych 2ACB, które występują tylko w napromieniowanych produktach spożywczych. Dalsze badania potwierdziły nie tylko to, że poddawanie pewnych tłuszczów działaniu jonizującej radiacji prowadzi do powstawania związków z grupy 2ACB, ale także ich toksyczność.  Dzięki funduszom pochodzących z Unii Europejskiej, naukowcy z Francji i Niemiec wykazali, że 2ACB mogą prowadzić do nowotworów jelita grubego u szczurów oraz do uszkodzeń genetycznych i zaburzeń komórkowych. Podsumowując prawie 50 lat badań na zwierzętach, można stwierdzić, że napromieniowana żywność nie służyła im. Oprócz wymienionych już wyżej problemów zdrowotnych, zwierzęta miały także słabszy system immunologiczny, zdarzały się przypadki zahamowania wzrostu i wylewów wewnętrznych.

87 Pominięte zostały ostrzeżenia niezależnych naukowców, że napromieniowanie obniża zawartość witamin w produktach żywnościowych, a wydłużenie okresu przydatności do spożycia oznacza mniejszą wartość odżywczą.

88 Atutami promieniowania żywności są:
Promieniowanie działa skutecznie w całej masie produktu, proces  prowadzony jest w temperaturze pokojowej i w opakowaniu zabezpieczającym przed wtórną infekcją możliwość łączenia napromieniowania z innymi metodami konserwacji np. zamrażaniem, czy stosowaniem kontrolowanej atmosfery. Jest to metoda przyjazna dla środowiska w odróżnieniu od metod chemicznych z zastosowaniem fumigantów. 

89 Ile i gdzie? Według Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej (International Atomic Energy Agency – IAEA), co roku w światowym obrocie żywnością znajduje się kilkaset tysięcy ton napromieniowanej żywności. Jest to na razie niewielki procent produktów spożywczych, ale mamy do czynienia z tendencją wzrostową. W sklepach USA, Brazylii i Kanady można  znaleźć produkty spożywcze poddane jonizującej radiacji. W Stanach Zjednoczonych i w Europie żywność napromieniowana musi być odpowiednio oznaczona – ma na niej widnieć napis „poddano napromieniowaniu” lub „poddano jonizującej radiacji” i symbol tzw. radury. Jednak niechęć amerykańskich konsumentów do tego rodzaju produktów sprawiła, że zwolennicy napromieniowania zaczęli zastanawiać się nad zmianą oznakowania i zastąpieniem terminologii neutralnym wyrazem „pasteryzacja”.

90 W przypadku Polski dopuszcza się obecność na rynku „atomowych” ziemniaków, cebuli, czosnku, świeżych i suszonych pieczarek oraz suszonych warzyw. Pochodzą one z eksportu, gdyż Polska nie prowadzi napromieniowania żywności na skalę komercyjną, a podwarszawski zakład, który ma pozwolenie na taki proceder, stosuje tę technologię tylko eksperymentalnie, gdy  otrzymuje na to granty. Polska, podobnie jak wszystkie kraje Unii Europejskiej, dopuszcza także do obrotu napromieniowane przyprawy. W Polsce napromieniowanie przypraw ziołowych wykonywane jest w Stacji Pilotowej we Włochach należącej do Instytutu Chemii i Techniki Jądrowej w Warszawie wyposażonej w akcelerator liniowy LAE 13/9 o mocy 10 kW i energii elektronów 10 MeV oraz w komorze radiacyjnej Międzyresortowego Instytutu Techniki Radiacyjnej Politechniki Łódzkiej wyposażonej w izotopowe źródła kobaltowe.

91 Oznaczenia Radura to symbol, którym znakowana jest żywność konserwowana przez napromieniowanie. Dyrektywa Ramowa Komisji Europejskiej z 1999 roku, określająca marketing, znakowanie, import i procedury kontrolne dotyczące napromieniowanej  żywności, stawia wymóg skrupulatnego i dobrze widocznego oznakowania takich produktów “nawet, jeśli składniki napromieniowane stanowią mniej niż 25% produktu końcowego”. Niestety, ilość napromieniowanych, lecz nieoznakowanych produktów w krajach Unii wzrosła trzykrotnie w latach , osiągając prawie 4% ogółu towarów spożywczych. Według danych Komisji Europejskiej najwięcej takich nielegalnie napromieniowanych produktów pochodzi z Azji.

92 Konsumenci nie potrzebują technologii „atomowej” żywności
Konsumenci nie potrzebują technologii „atomowej” żywności. Nie potrzebują jej rolnicy prowadzący gospodarstwa rodzinne, których nawet nie byłoby stać na radiacyjne utrwalenie wyprodukowanej żywności. Zyski z napromieniowania czerpie wyłącznie garstka wielkich międzynarodowych firm, transportujących żywność na skalę globalną, co ma poważne, negatywne skutki społeczne i ekologiczne. Nawet z perspektywy zdrowia publicznego, napromieniowanie żywności w celu zwiększenia jej „bezpieczeństwa spożywczego” wydaje się dość ekstremalnym rozwiązaniem. Wenonah Hauter, która kieruje organizacją Food and Water Watch, porównuje używanie technologii nuklearnej w przemyśle spożywczym do krojenia masła przy pomocy piły łańcuchowej.

93 Źródła http://www.world-nuclear.org http://www.wano.org.uk
- Elektrownie atomowe na swiecie, z wyszczególnieniem elektrowni Niemieckich, - Baza danych dotyczących elektrowni atomowych na całym świecie, - Międzynarodowa Agencjia Energii Atomowej (International Atomic Energy Agency):

94