DEZAGRARYZACJA WSI: ISTOTA I SIŁY SPRAWCZE

Prezentacja na temat: "DEZAGRARYZACJA WSI: ISTOTA I SIŁY SPRAWCZE"— Zapis prezentacji:

1 DEZAGRARYZACJA WSI: ISTOTA I SIŁY SPRAWCZE
Józef Stanisław ZEGAR Centralna Biblioteka Rolnicza 10 wrzesień 2008 r.

2 - demografia Struktura referatu Uwagi wstępne Pojęcie dezagraryzacji
Wyznaczniki dezagraryzacji - demografia - źródła utrzymania - środowisko przyrodnicze Siły sprawcze dezagraryzacji - industrializacja - mechanizm ekonomiczny - globalizacja - integracja europejska Zakończenie - wnioski

3 Uwagi wstępne Dezagraryzacja stanowi proces o zasięgu światowym, najbardziej zaawansowany w krajach najwyżej rozwiniętych. Do niedawna proces ten był jednostronnie wartościowany jako pozytywny, obecnie już jakby mniej. W referacie zarysuję ten proces w ujęciu globalnym, atoli odnosząc się do casusu Polski.

4 Pojęcie dezagraryzacji
Dezagraryzacja, ogólnie mówiąc, można rozumieć jako odrolniczenie wsi - jest to proces towarzyszący rozwojowi cywilizacyjnemu. Ogólnie mówiąc polega on na spadku udziału rolnictwa w systemie wiejskim. Dezagraryzacja przejawia się głównie w sferach: demograficznej, ekonomicznej, środowiskowej i społeczno-kulturowej. W tej pierwszej chodzi głównie o zmiany liczby ludności związanej z rolnictwem, w drugiej – o rolnicze źródła utrzymania (pozyskiwania dochodów), w trzeciej  o uczestnictwo w zagospodarowaniu i zarządzaniu ziemią, a w czwartej o zmiany stylu życia, etos pracy rolnika, kulturę ludową.

5 Pojęcie wsi Wieś w potocznym rozumieniu kojarzona jest z osadą rolniczą, tzn. taką, której omalże cała ludność trudni się pracą na roli. Historycznie tak to było. Cechy osobliwe, które stanowią differentia specifica wsi: 1) związek z rolnictwem (wieś rolnictwem stoi), 2) rozproszenie siedlisk (koszty infrastruktury; 42,8 tys. wsi, a wraz z przysiółkami i koloniami 56,5 tys.), 3) związek z przyrodą (ład przestrzenny: potrzeba znalezienia modus vivendi różnych interesariuszy przestrzeni wiejskiej), 4) specyficzna kultura (związana z przyrodą, ziemią, własną małą ojczyzną, wymogi współżycia sąsiedzkiego). Wieś a obszary wiejskie.

6 Demografia Polska wieś, generalnie rzecz biorąc, uchroniła się przed depopulacją, jaka dotknęła większość miejscowości wiejskich w krajach rozwiniętych Liczba pracujących w rolnictwie powoli maleje, lecz nadal jest duża w zestawieniu z krajami zachodnioeuropejskimi. Trzeba tu jednak wziąć pod uwagę to, że znaczny odsetek pracujących w rolnictwie reprezentuje marginalną siłę roboczą (emeryci, renciści, współmałżonkowie, domownicy pomagający w gospodarstwie, pracujący użytkownicy i domownicy pracujący najemnie poza gospodarstwem rolnym a jedynie dodatkowo w gospodarstwie). Polska wieś wchodzi w fazę, w której zaczynają przeważać gospodarstwa domowe bez użytkownika gospodarstwa rolnego. Wieś podąża śladami miasta w zakresie cech demograficznych (liczebność rodzin, wskaźnik rozrodczości, rozwody, konkubinaty, …)

7 Trendy w zakresie liczby ludności ogółem, miejskiej i wiejskiej (1950 r. = 100) oraz odsetek ludności wiejskiej 50 100 150 200 250 1921 1931 1950 1960 1970 1978 1988 1990 2002 2006 ogółem miasta wieś odsetek ludności wiejskiej

8 Struktura wiejskich gospodarstw domowych według posiadania ziemi rolnej (działki/gospodarstwa) w wybranych latach Gospodarstwa domowe 1970 1978 1988 2002 2005 Rolne 75,6 56,6 59,3 51,1 49,3 Bezrolne 26,4 43,4 40,7 48,9 50,7

9 Praca i źródła utrzymania
Spadek znaczenia własnego gospodarstwa rolnego, jako miejsca wydatkowania nakładów pracy, a zwłaszcza głównego dostarczyciela dochodów na utrzymanie, przy równoczesnym zwiększeniu roli niezarobkowych źródeł utrzymania. W 1950 r. działalność rolnicza stanowiła źródło utrzymania dla 73% ludności wiejskiej, praca zarobkowa poza działalnością rolniczą dla 25% a źródła niezarobkowe dla 2%. Obecnie, w przybliżeniu, działalność rolnicza daje utrzymanie dla 15% ludności wiejskiej, praca zarobkowa dla 46% a źródła niezarobkowe dla 39%. Transformacji społeczno-gospodarczej towarzyszyło znaczące zmniejszenie aktywności ekonomicznej ludności wiejskiej. Odsetek czynnych zawodowo w liczbie ludności w wieku 15 lat i więcej w 1988 r. wyniósł 72%, natomiast w ostatnich latach kształtuje się na poziomie zaledwie około 56%. Własne źródła utrzymania posiada 3/5 ludności wiejskiej (około 8,7 mln osób), przy czym odsetek osób posiadających własne źródła utrzymania w grupie rodzin z użytkownikiem gospodarstwa rolnego kształtuje się na poziomie 61%, a w grupie rodzin bezrolnych na poziomie 57%.

10 Struktura wiejskich gospodarstw domowych według głównego źródła utrzymania w wybranych latach (ogółem = 100) Źródła utrzymania 1978 1988 2002 2005 Praca w gospod. 38,1 33,3 14,3 12,8 Praca najemna 44,8 43,3 39,1 43,9 Niezarobkowe 17,1 23,4 46,6

11 Podstawowe źródła dochodów wiejskich gospodarstw domowych (dochód rozporządzalny = 100)
38 31 45 15 25 1 8 4 37 36 40 20 60 80 100 120 praca najemna gospodarstwo rolne biznes pozarolniczya świadczenia społeczne i socjalne Ogółem Rolne Bezrolne

12 Środowisko przyrodnicze
Zmniejszanie się powierzchni gruntów użytkowanych rolniczo, co stanowi istotny wskaźnik dezagraryzacji wsi. Pojawia się wielu nowych użytkowników, wykorzystujących grunty na cele pozarolnicze, w tym pod zabudowania, budowle, obiekty infrastrukturalne, drogi, a także pod zalesienie. Ziemia jest dobrem rzadkim, o które nasila się konkurencja ze strony innych sektorów gospodarczych, jak też Natury jako takiej. Niestety, nierzadko zapomina się o niepomnażalności tego dobra. Ubytek gruntów wykorzystywanych rolniczo, lub pozostających we władaniu Natury jest szczególnie widoczny wokół aglomeracji miejskich i w miejscowościach atrakcyjnych pod względem turystyczno-rekreacyjnym. Zachowanie gruntów rolnych jest sprawą bezwzględnie priorytetową, zwłaszcza gruntów wysokiej jakości dla produkcji rolnej, nawet gdy obecnie nie są należycie wykorzystywane. Grunty te stanowią dobro nieopomnażalne i coraz rzadsze ergo coraz cenniejsze. Potrzeby na żywność rosną, podobnie jak zapotrzebowanie na produkty rolnicze ze strony przemysłu pozażywnościwego.

13 Użytkowanie gruntów w wybranych latach (tys. ha)
wyszczególnienie 1960 1990 2006 Użytki rolne 20 403 18 539 15 957 - grunty orne 15 961 14 311 12 449 - łąki i pastwiska 4 180 3 959 3 216 Lasy 7 651 8 754 9 200 Pozostałe grunty 3 214 3 975 6 111

14 Siły sprawcze dezagraryzacji wsi
Industrializacja Mechanizm ekonomiczny Globalizacja Integracja europejska

15 Industrializacja Industrializacja z jednej strony tworzyła popyt na produkty rolnicze dla wyżywienia szybko rosnącej ludności rozwijających się miast oraz w mniejszym zakresie na surowce dla przemysłu, z drugiej strony zaś oferowała rolnictwu wiele nowych środków produkcji zastępujących żywą siłę pociągową i siłę mięśni ludzkich oraz środków plono- i wzrostotwórczych w postaci nawozów chemicznych, pestycydów, premiksów, przyspieszaczy wzrostu, medykamentów itd. Uwłaszczenie chłopów i zamiana obciążeń w naturaliach na pieniężne  ogromne zapotrzebowanie na pieniądz w rolnictwie czyli przekształcenie gospodarki naturalnej w gospodarkę towarowo-pieniężną w okresie industrializacji. Przeobrażenia w rolnictwie, polegające na trzech procesach: koncentracji, intensyfikacji kapitałochłonnej i specjalizacji. Skutkiem tego było zmniejszanie się liczby gospodarstw rolnych, migracja z rolnictwa nadwyżek ludności oraz wzrost produkcji rolnej ponad efektywny popyt.

16 Mechanizm ekonomiczny
Potężną siłą ludzkiego działania jest mechanizm motywacyjny, a ściślej biorąc dążenie do satysfakcjonujących dochodów, co w ekonomii klasycznej znane jest jako założenie homo oeconomicus. Efekt demonstracji, który w danym wypadku polega na atrakcyjności wyższych dochodów mieszkańców miast w stosunku do dochodów ludności rolniczej i w ogóle mieszkańców wsi. Wiejskie gospodarstwa domowe są biedniejsze niż miejskie. W połowie lat 90. zeszłego stulecia dochody do dyspozycji[ (osobiste) per capita na wsi stanowiły 69% analogicznych dochodów w miastach, podobnie jak 10 lat później – także 69%. Polska nie stanowi w tym względzie wyjątku, ponieważ w krajach UE-25 w regionach wiejskich dochód per capita jest o około 1/3 mniejszy.

17 Struktura podstawowych źródeł dochodów w gospodarstwach domowych według klasy miejscowości (2006 r.)

18 Bieda wiejska Zakres ubóstwa na wsi jest ponad dwukrotnie większy niż w mieście i taka rozpiętość utrzymuje się również po akcesji. Oznacza to, iż fala korzyści ze wzrostu gospodarczego unosi wieś i miasto i mimo obiegowych opinii można nawet skonstatować jakby miasto bardziej. Wskazuje to także na to, iż bieda czy ubóstwo rodzin wiejskich jest bardziej trwałe aniżeli rodzin miejskich.

19 Odsetek osób zagrożonych ubóstwem według kryterium minimum egzystencji w wybranych latach

20 Globalizacja  rolnictwo  wieś
Globalizacja prze w kierunku wielkich gospodarstw rolnych (megafarm), włączonych bądź zintegrowanych pionowo z korporacjami agrobiznesu lub wielkimi sieciami handlowymi. Takie megafarmy, stosujące monokulturę, na ogół wyodrębniają się ze społeczności wiejskiej, a także naruszają żywotność ekonomiczną tych obszarów, bowiem strumienie ekonomiczne (korzyści) realizowane są głównie poza wsią. Nadmierna koncentracja w rolnictwie może podmywać żywotność wsi, gdyż zyski są transferowane poza wieś, a dominująca część ludności jest zmuszona do migracji. Globalizacja z jednej strony zaostrza konkurencję na rynku lokalnym, ponieważ jest on poddany penetracji globalnych korporacji (rynku globalnego). Równocześnie jednak globalizacja otwiera możliwości dla producentów lokalnych penetracji rynku globalnego, tj. uchyla barierę popytu na tzw. produkty niszowe (rolnictwa ekologicznego, wytwarzane przy użyciu tradycyjnych technologii, regionalne). Rynek na te produkty poprzez włączenie w sieci handlowe staje się rynkiem globalnym, zaś popyt nieograniczonym. Produkty lokalne stają się produktami globalnymi.

21 Globalizacja  wieś Globalizacja wywiera na wieś bezpośredni wpływ  zwłaszcza poprzez działanie megatrendów kulturowych, upowszechnianie innowacji, tworzenie szans poza wsią dla osób lepiej wykształconych i przedsiębiorczych, masowy rozwój turystyki, nowe wartościowanie wsi w zakresie zastosowania kapitału i zachowania dóbr publicznych. Globalizacja stymuluje urbanizację i to poprzez szybki rozwój metropolii, w których najszybciej rośnie PKB, najwyższa jest efektywność zainwestowanego kapitału, skupia jednostki najbardziej wykształcone i przedsiębiorcze. Ale ma to i ujemne skutki w postaci utraty całych wsi, wypierania rolnictwa z miast, przerzucania na wieś kosztów społecznych degradacji środowiska i ochrony przyrody. To jest kolejną ceną, jaką przychodzi płacić wsi – po cenie zapłaconej w okresie industrializacji. Siły globalizacji wzmagają przewagę miast, a zwłaszcza wielkich metropolii, które stają się niekwestionowanymi liderami wzrostu gospodarczego – mantry liberalnej globalizacji. Tworzą warunki do odpływu ludności z obszarów wiejskich. Zastosowanie kapitału na wsi na ogół skutkuje niższą efektywnością. Zniesienie barier dla mobilności kapitału kierującego się kryterium efektywności ekonomicznej może powodować odpływ kapitału ze wsi. To stanowi ogromne zagrożenie dla tych obszarów.

22 Globalizacja  wieś (c.d.)
Zagrożenie stwarza jednak i zjawisko przeciwne  lokowanie na terenach wiejskich uciążliwych przemysłów, chaotyczna zabudowa  także mieszkaniowa  oraz dokonujące się pod wpływem megatrendów kulturowych niszczenie kultury wiejskiej (ludowej), ongiś koncentrującej się jednoznacznie wokół rolnictwa. To grozi nieodwracalnymi zmianami – utratą największego bogactwa obszarów wiejskich, którego nie można zastąpić, tj. bogactwa przyrodniczego i krajobrazowego. Podstawowym warunkiem utrzymania się wsi we współczesnym świecie jest zachowanie żywotności ekonomicznej. Oznacza to podnoszenie standardu życia stosownie do zmian zachodzących poza wsią, zachowanie środowiska dla przyszłych pokoleń oraz zdolność do adaptacji do zmian, jakie zachodzą w otoczeniu wsi.

23 Integracja europejska
Akcesja Polski do Unii Europejskiej tworzy nową, korzystniejszą, sytuację dla wsi. Unia Europejska w polityce rolnej (WPR) odchodzi od traktowania wsi jedynie przez pryzmat produkcji rolniczej na rzecz wielofunkcyjności rolnictwa i obszarów wiejskich. Kapitał ludzki, przy praktycznie nieograniczonej mobilności kapitału finansowego, poszukującego efektywnego zastosowania, nabiera nowego, decydującego znaczenia dla rozwoju. Ważne przeto jest podnoszenie jakości kapitału ludzkiego przez tworzenie warunków do zdobywania wykształcenia dla dzieci i młodzieży wiejskiej. Działania w tym zakresie są ważniejsze od innych form wsparcia przedsiębiorczości na wsi, a może trafniej: stanowią warunek sine qua non wsparcia przedsiębiorczości na wsi.

24 Integracja europejska (c.d.)
W rozwoju przedsiębiorczości pozarolniczej trzeba także zachować umiar. Inaczej mówiąc powinna ona być dostosowana do potrzeb lokalnej społeczności, nie naruszając przy tym walorów środowiska przyrodniczego. Akcesja do Unii Europejskiej stworzyła przede wszystkim szansę napływu kapitału na wieś, który nie kieruje się wprost kryterium efektywności mikroekonomicznej. Skuteczne i efektywne spożytkowanie szans jakie daje akcesja wymaga sprawnych instytucji, kapitału społecznego, współdziałania, edukacji i rozwijania systemu wartości. Tym bardziej, że zasadniczy rozwój wsi musi być jednak wykuwany przez samych jej mieszkańców.

25 Zakończenie - wnioski Przemiany struktury społecznej wsi:
1) malejąca grupa rolników, tj. rodzin (gospodarstw domowych), utrzymujących się głównie z własnego gospodarstwa rolnego, 2) rosnąco-malejąca powoli grupa rodzin (gospodarstw domowych), użytkujących gospodarstwo rolne o charakterze pomocniczym, ubocznym, 3) rosnąca liczebnie grupa rodzin bezrolnych. Przy czym ma miejsce zależności: utrzymujący się z rolnictwa < pracujący w rolnictwie < liczba gospodarstw rolnych gospodarstwa rozwojowe < gospodarstwa rynkowe < gospodarstwa samozaopatrzeniowe c) niska gęstość zaludnienia  brak krytycznej masy dla usług publicznych i infrastruktury  niska stopa kreacji biznesu  mniej miejsc pracy  migracja i starzenie się ludności  niższa gęstość zaludnienia….

26 Zakończenie – wnioski (c.d.)
Zróżnicowanie wsi według funkcji Ład przestrzenny Efektywne spożytkowanie środków publicznych Potrzeba znalezienia modus vivendi użytkowników przestrzeni wiejskiej