Organizacja pracy z uczniem ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi

Prezentacja na temat: "Organizacja pracy z uczniem ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi"— Zapis prezentacji:

1 Organizacja pracy z uczniem ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi
Dęblin Dziecko niewidome i słabo widzące mgr Grażyna Zając

2 I Definicje Ze względów edukacyjnych możemy w środowisku szkolnym wyróżnić w grupę dzieci niewidomych i słabo widzących. Dokonując takiego podziału bierzemy pod uwagę: – ostrość wzroku ucznia po maksymalnej korekcie optycznej; – jego funkcjonowanie wzrokowe, czyli umiejętność wykonywania czynności z wykorzystaniem wzroku.

3 Za uczniów niewidomych uznaje się tych uczniów, którzy zupełnie nie widzą lub ich ostrość wzroku nie przekracza 1/20 normalnej ostrości widzenia przy zastosowaniu szkieł korekcyjnych albo gdy ich pole widzenia jest ograniczone do przestrzeni zawartej w 20%.

4 Do grupy uczniów słabo widzących zalicza się tych, których ostrość widzenia po korekcie optycznej sięga 0,3 pełnej ostrości. Uczniowie słabo widzący – z uwagi na zaburzenia rodzaju widzenia – mają zróżnicowane kłopoty i trudności. Jest to bardzo niejednorodna grupa.

5 Wyposażenie i dyspozycje indywidualne Integracja sensoryczna
Model funkcjonowania wzrokowego Anne L. Corn Możliwości wzrokowe Czynniki zewnętrzne Wyposażenie i dyspozycje indywidualne Poznanie Integracja sensoryczna Percepcja Cechy psychiczne Pole widzenia Motoryka Funkcje mózgowe Recepcja światła i barwy Ostrość Barwa Czas Kontrast Przestrzeń Oświetlenie Cechy fizyczne

6 II Następstwa funkcjonalne uszkodzenia narządu wzroku
Schorzenia układu wzrokowego wpływają na ograniczenia i trudności w percepcji wzrokowej osób słabo widzących. Do następstw funkcjonalnych należą:

7 Obniżenie ostrości wzroku.
Prawidłowa ostrość wzroku pozwala na widzenie bardzo małych przedmiotów. Osoby z obniżoną ostrością mają zmniejszoną zdolność spostrzegania szczegółów, nie widzą obiektów o określonej wielkości z odległości, z jakiej widzi oko pełnosprawne.

8 Ubytki w polu widzenia. Mogą dotyczyć centralnego (mroczek centralny) lub obwodowego pola widzenia.  Ubytki w obwodowym polu widzenia mogą mieć róż-ne formy, np.: zawężające się pole widzenia, aż po widzenie lunetowe lub widzenie połowiczne, polega-jące na braku połowy widzenia, np. po lewej lub prawej stronie. Występują także ubytki mieszane, (mroczki występują w różnych obszarach pola widzenia).

9 Zaburzenie wrażliwości na światło.
Może przyjąć formę olśnień spowodowanych np. przez gładkie, błyszczące powierzchnie odbijające światło lub światłowstrętu (osobie przeszkadza zbyt duża ilość światła), albo formę światłolubności – zapotrzebowanie na dodatkowe źródło światła.

10 Obniżenie wrażliwości na kontrast.
Polega na tym, że osoba dla lepszego widzenia potrzebuje dużego kontrastu pomiędzy figurą, tekstem, a tłem.

11 Zaburzenie adaptacji do światła i ciemności.
Ślepota zmierzchowa. Jest to zaburzenie widzenia o zmierzchu, nazywane też kurzą ślepotą. Zaburzenie adaptacji do światła i ciemności. Jest to zaburzenie widzenia do zmiennych warunków oświetleniowych. Czas potrzebny do zaadaptowania się oka do nowych warunków – z jasnego w ciemne (z nasłonecznionego dworu do ciemnego pomiesz-czenia) jest stosunkowo długi i może trwać do pięciu minut.

12 Zaburzenie spostrzegania głębi
Zmienność widzenia Zaburzenie widzenia barw Dwojenie Ból Męczliwość Łzawienie  Zniekształcenie obrazu Oczopląs

13 Łukasz Ostałowski Występuje u niego zanik tarczy nerwu wzrokowego obu oczu, oczopląs. Z diagnozy okulistycznej : pływające ruchy gałek ocznych, oczopląs, pole widzenia orientacyjne ( obwodowo zakątkowe, zaburzenia widzenia barwnego), wskazanie na korzystanie z pomocy audiowizualnych. U chłopca występuje sprzężona niepełnosprawność ze względu na mózgowe porażenie dziecięce z niedowładem czterokończynowym i upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym oraz padaczką.

14 Kamil Kozak MPDz, upośledzenie umysłowe w stopniu lekkim.
Rozpoznanie okulistyczne: Zanik prosty nerwów wzrokowych, zez rozbieżny naprzemienny (OP częściej), Dno OPL - tarcze n II blade, granice wyraźne, naczynia tętnicze dość wąskie, siatkówka różowa przyległa, okolice plamek bez zmian.

15 Chłopiec patrzy obuocznie, preferencja - OL, fiksacja - centralna, obwodowe pole widzenia -ograniczone obwodowo szczególnie w części dolnej, brak zbieżności - oczy ustawione w zezie rozbieżnym, śledzenie obiektów - skokowe, czasem gubi obiekt, poziom, pion, ukośnie, po okręgu - dość płynnie, skokowo w dolnych obszarach; skrajnym ustawieniom oczu towarzyszy delikatny oczopląs, przy śledzeniu i przenoszeniu spojrzenia ruchom oczu towarzyszy ruch głowy

16 Oczopląs mimowolne ruchy gałek ocznych. Jest to częsty stan wtórny przy poważnym obniżeniu ostrości wzroku dziecka. Oczopląs nie powoduje jakichś istotnych zmian w widzeniu (np. wrażenia poruszania się przedmiotów), niemniej jednak wymaga specjalnego wysiłku przy skupieniu wzroku przez co powoduje szybkie męczenie się patrzącego. Stwierdzono, że w miarę rozwoju umiejętności widzenia oczopląs znacznie się zmniejsza.

17 Zanik nerwu wzrokowego powoduje pogorszenie się widzenia, często potrzebne jest wtedy silne powiększenie i duża ilość światła. Widzenie w tych warunkach jest zmienne, często zależy od stosowanych aktualnie leków. Niedowidzący z chorobami nerwu wzrokowego bardzo słabo rozróżniają jasne przedmioty na ciemnym tle. Lepiej widzą ciemne figury na jasnym tle. Osoby krótkowzroczne lepiej widzą jasne figury na ciemnym tle.

18 Zarówno zez, jak i oczopląs wpływają bardzo na wygląd twarzy dziecka — wada wzroku staje się widoczna. Dlatego też często przy zezie podejmuje się leczenie operacyjne w celu kosmetycznej poprawy wyglądu dziecka. Jednak najczęściej nie dają one istotnych zmian w widzeniu. Przy takim połączeniu schorzeniu konieczna jest duża ilość światła i dobre oświetlenie przedmiotu spostrzeganego, konieczne jest także korzystanie ze szkieł optycznych. Dziecko powinno siedzieć blisko tablicy i otrzymywać przedmioty przeznaczone do oglądania do ręki. Optymalne oświetlenie miejsca pracy powinno wynosić od 250 do 700 lux.

19 IV Adaptacja klasy i szkoły pod kątem potrzeb i możliwości ucznia
z dysfunkcją wzroku Na podstawie opracowania: Mirosławy Błaziak i Aldona Kałkus (Ośrodek Szkolno – Wychowawczy dla Dzieci i Młodzieży Słabowidzącej w Lublinie)

20 Coraz częstszym staje się fakt nauki dziecka słabo widzącego lub niewidomego w szkole ogólno-dostępnej. By ten czas był dla niego źródłem satysfakcji, komfortu psychicznego i samo-realizacji, należy spełnić kilka warunków: 1. Dokonać adaptacji miejsca pracy ucznia. 2. Zapewnić uczniowi odpowiednie oprzyrządowanie i wyposażenie we właściwe pomoce i materiały. 3. Zapewnić specjalistyczną opiekę pedagogiczną.

21 1. Adaptacja miejsca pracy.
Dokonując modyfikacji szkolnego środowiska, aby uwzględnić potrzeby ucznia słabo widzącego i niewi-domego, powinniśmy rozpocząć działania od prostych technicznie zmian w zakresie: – odpowiedniego oświetlenia, – kontrastu kolorystycznego, – wielkości wykorzystywanych pomocy dydaktycznych, – zorganizowania przestrzeni,

22 Oświetlenie Pamiętajmy, że światło słoneczne jest najbardziej naturalnym rodzajem oświetlenia. Najkorzystniejszym typem oświetlenia sztucznego jest światło mieszane: jarzeniowe do ogólnego oświetlenia klasy, korytarza czy innego pomieszczenia szkolnego, a dodatkowo światło żarowe do pracy z bliska.

23 Dodatkowa lampa powinna być zaopatrzona w ru-chome ramię, a obudowa żarówki osłaniać ją całą, by żarówka nie wystawała poza obudowę. Lampkę ustawiamy po przeciwnej stronie w stosunku do ręki pracującej dziecka; do czytania źródło światła powinno być umieszczone po tej stronie, po której uczeń ma lepsze oko. W tym miejscu należy zwrócić uwagę na zjawisko olśnień rażącym światłem, najczęściej spowodowane odbiciem promieni od błyszczących blatów ławek, parkietu, luster, szyb w meblach lub oknach.

24 By tego uniknąć powinniśmy pamiętać o zabez-pieczeniu w klasie możliwości zasłaniania okien. Pamiętać również należy o potrzebach ucznia słabo-widzącego ze światłowstrętem. Ławkę dla takiego ucznia ustawiamy tyłem do okna i z dala od niego.

25 Kontrast Na terenie szkoły należałoby wprowadzić oznaczenie pierwszego i ostatniego stopnia schodów jaskrawą farbą lub taśmą odblaskową, kontrastującą z kolorem posadzki. Dla bezpieczeństwa ucznia niewidomego ostrzeżenie o zbliżających się schodach wykonujemy z paska o wyczuwalnej fakturze. Krawędzie drzwi, szafek, parapety, włączniki światła też oznaczamy jaskrawym kolorem. Listwy przypodłogowe oraz framugi drzwi pomalujmy kolorem kontrastującym z podłogą i ścianami.

26 Duże powierzchnie malujemy matowymi farbami o mocnych, czystych kolorach. Zadbajmy o to, by tablica była duża, czarna lub ciemnozielona, matowa, gładka i dobrze oświetlona, a kreda miękka – biała albo żółta. Blaty powinny mieć matowe powierzchnie lub matowe podkładki, najlepiej jednobarwne. Również jednobarwna, bez wzorów, powinna być wykładzina dywanowa, która stanowi niezbędny element wyposażenia sali lekcyjnej zwłaszcza w klasach nauczania zintegrowanego.           

27 Wielkość  Nauczyciel winien sprawdzić, z jakiej odległości oraz jakiej wielkości litery i przedmioty uczeń widzi najlepiej i pozwalać mu na podchodzenie do oglądanych obiektów, by ułatwić ich poznanie. Przedmioty o zbyt dużych rozmiarach starajmy się zastępować modelami.

28 Przestrzeń W klasie stoliki i krzesła ustawmy w taki sposób, by powstała wyraźnie określona ścieżka komunika-cyjna. Będzie to z korzyścią zarówno dla uczniów słabo widzących lub niewidomych, jak i dla uczniów pełnosprawnych. Ważne jest, by nauczyciel zwracał uwagę uczniów na potrzebę zachowania ładu w sali lekcyjnej, na dostawianie krzesełek do stolika, wieszanie plecaków lub umieszczanie ich w odpo-wiednich miejscach

29 O ewentualnych zmianach w urządzeniu klasy zawsze należy poinformować ucznia z dysfunkcją wzroku. Dobrze jest przyjąć zasadę, by drzwi do klasy pozostawiać albo zamknięte, albo całkowicie otwarte. W pierwszych dniach roku szkolnego warto przeprowadzić dla wszystkich uczniów lekcję orientacji. Dzięki temu uczeń słabo widzący lub niewidomy będzie umiał zlokalizować i dojść np. do WC, jadalni, świetlicy, szatni, sekretariatu.

30 W miarę możliwości nauczyciel powinien poświęcić temu dodatkowy czas, bądź zasugerować rodzicom, by o to zadbali. Dzięki temu dziecko poczuje się w nowym otoczeniu bezpiecznie i niezależnie. W klasie należy pomóc uczniowi w nabyciu orientacji w usta-wieniu mebli, umiejscowieniu stanowisk pracy ulubionych kolegów, biurka nauczyciela.

31 Jeśli uczeń jest niewidomy, postarajmy się o oznaczenia dotykowe, najlepiej wypukłe, na szafki, półki ucznia, półki z określonymi pomocami, kartami pracy, przyborami. Można je oznaczyć podpisami brajlowskimi. Oznaczenia i podpisy powinny być tak umieszczone, żeby dziecko mogło do nich swobodnie sięgnąć ręką. Od początku kładźmy nacisk na porządkowanie przez ucznia swoich rzeczy na półce.

32 Stałość w ustawieniu sprzętów jest również istotna w przypadku ucznia słabo widzącego. Z myślą o nim umieśćmy, najlepiej na poziomie oczu, duże napisy z informacjami dotyczącymi rozmieszczenia pomocy. Litery powinny być duże, drukowane, na matowym, kontrastowym tle.

33 Pamiętajmy o kontrastowym zestawianiu pomocy - wpłynie to na poprawę widoczności. Pomoce kilkuelementowe, drobne starajmy się umieszczać w pojemnikach, najlepiej zamykanych. Dobrym pomysłem może być również wykończenie kilku ławek (niekoniecznie tylko dla niewidomego lub słabo widzącego) specjalną listwą przymocowaną dookoła całego blatu, by tworzyła nieco podwyższony brzeg. Zapobiegnie to zsuwaniu się z blatu stolika przypadkowo potrąconych rzeczy, a uczniowi zaoszczędzi kłopotu.

34 Przy ewentualnym zakupie nowego sprzętu postarajmy się zaopatrzyć salę lekcyjną w ławki z ruchomym blatem. Dają one możliwość ustawienia blatu pod różnym kątem. Dzięki temu uczeń słabo widzący może regulować odległość np. do czytanego tekstu, tak, by zachować prawidłową postawę ciała.

35 TRUDNOŚCI DZIECKA SŁABO WIDZĄCEGO:
-  czytanie obszernych tekstów z podręczników oraz lektur szkolnych, - odczytywanie zapisów z tablicy, - odczytywanie i pisanie długich ciągów działań matematycznych i wzorów chemicznych, - czytanie map zagęszczonych różnymi elementami graficznymi,        

36 - przygotowanie obszernych prac pisemnych,
- nadążanie z robieniem notatek w czasie lekcji, - przygotowanie obszernych prac pisemnych, - konieczność zbyt długiego korzystania ze wzroku przy odrabianiu dużej ilości zadań domowych.

37 2. Odpowiednie oprzyrządowanie i wyposażenie ucznia we właściwe
pomoce i materiały. Ucznia powinien korzystać z pomocy optycznych na zajęciach szkolnych Jeżeli dziecko nie korzystało z porad instruktora widzenia, należy zainicjować ten kontakt (PZN), głównie w celu dobrania odpowiedniej pomocy optycznej oraz dokonania funkcjonalnej oceny widzenia i ewentualnego uczestnictwa w zajęciach z rehabilitacji wzroku.

38 Uczniowi ze szkoły masowej przysługują dodatkowe godziny rewalidacyjne, w ramach których mogą być prowadzone: – usprawnianie widzenia, – orientacja przestrzenna, – nauka pisma punktowego.

39 Rodzaje pomocy optycznych
– lupa (powiększenie od kilku do kilkunastu); – powiększalnik TV (powiększenia obrazu nawet do 64 razy; może być używany do czytania, pisania, rysowania, kolorowania, oglądania zdjęć, map i rysunków);   – luneta lub lornetka (do obserwacji z daleka w pomieszczeniu – np. tablicy i do spostrzegania obiektów w terenie) – okulary z filtrem (podwyższające kontrast)

40 Przybory i urządzenia do pisania brajlem
– maszyna brajlowska (elektroniczna lub zwykła), – piórnik brajlowski, – kostka do nauki brajla, – alfabet brajla w foliogramie, – papier brajlowski, – tabliczka i dłutko brajlowskie, – komputer z oprogramowaniem i oprzyrządowaniem dla osób niewidomych i słabo widzących, – pomoce szkolne z oznaczeniami brajlowskimi (kubarytmy, mapa, globus, linijka, ekierka)

41 Podręczniki Podręczniki wydane w wersji brajlowskiej lub drukiem powiększonym można pożyczać w bibliotekach Polskiego Związku Niewidomych, szkołach dla słabo widzących i niewidomych lub zamawiać ich wydrukowanie w Centralnym Zakładzie Wydawnictw i Nagrań PZN (ul. Konwiktorska 9, Warszawa).

42 Ministerstwo Edukacji Narodowej do roku 2008 zlecało wydawanie bezpłatnych podręczników dla uczniów z dysfunkcją wzroku w brajlu i powiększonym druku. Spośród wielu tytułów zatwierdzonych do użytku szkolnego przez MEN, do adaptacji w brajlu i powiększonym druku dla każdego poziomu nauczania i poszczególnych przedmiotów zatwierdzano zwykle jeden podręcznik. Podręczniki otrzymały wszystkie ośrodki szkolno-wychowawcze dla niewidomych i słabo widzących, niektóre kuratoria, Biblioteka Centralna PZN.

43 Podręczniki są wypożyczane uczniom na czas nauki - okres 10 miesięcy
Podręczniki są wypożyczane uczniom na czas nauki - okres 10 miesięcy. Została też uruchomiona strona internetowa na której udostępniono do pobrania dla uczniów niewidomych adaptacje podręczników szkolnych (lub ich pierwszych części/rozdziałów) kształcenia ogólnego przeznaczonych do klasy I szkoły podstawowej i I klasy gimnazjum, opracowanych zgodnie z nową podstawą programową.

44 Dyrektorzy ośrodków specjalnych, szkół integra-cyjnych i ogólnodostępnych, w których uczą się uczniowie z problemami wzroku mogą pobrać for-mularz i oświadczenie, wypełnić go i przesłać pod adres: Ministerstwo Edukacji Narodowej, Departament Zwiększania Szans Edukacyjnych, Aleja J. Ch. Szucha 25, Warszawa z dopiskiem "Podręczniki dla uczniów niewidomych" oraz na adres

45 Przybory do pisania i czytania słabo widzących
– zeszyty z pogrubioną linią (PZN). Indywidualnie trzeba dobrać odpowiedni przyrząd do pisania. Może nim być cienkopis, flamaster z pogrubioną końcówką. – skoroszyty z notatkami (kartki z notatkami ucznia, który pisze duże litery i cyfry – bo tylko takie widzi...), – stoliki z ruchomymi blatami, – podstawka do książek oraz tzw. „okienko” do czytania (prostokąt ciemnego kartonu z wyciętym otworem, odsłaniający tylko jedną linijkę tekstu).

46 – „książka mówiona” (tzn
– „książka mówiona” (tzn. nagrany audio tekst literacki), którą zwykle można wypożyczyć w kilku bibliotekach w danym mieście lub bibliotece PZN, – dyktafon (do wykorzystywania zwłaszcza na lekcjach języka obcego),

47 3. Specjalistyczna opieka pedagogiczna.
Pracujący w klasie integracyjnej nauczyciel powinien znać metody pracy z uczniami z dysfunkcją wzroku i tak planować zajęcia dla uczniów pełno- i niepełnosprawnych, by realizowane treści były takie same, natomiast metody dostosowane do możliwości uczniów słabo widzących i niewidomych. Wskazane jest utrzymywanie stałego kontaktu z PZN oraz lekarzem opiekującym się uczniem (przez Rodziców dziecka)

48 V Jak pomóc uczniom słabo widzącym. i niewidomym w szkole masowej –
V Jak pomóc uczniom słabo widzącym i niewidomym w szkole masowej – wskazówki dla nauczyciela 1. Uczeń słabo widzący i niewidomy powinien dokładnie poznać klasę, szkołę i jej najbliższe otoczenie. 2. Uczeń słabo widzący powinien mieć dobrane pomoce optyczne i nieoptyczne zależnie od swoich indywidualnych potrzeb.

49 3. Miejsce pracy dziecka należy dostosować do jego potrzeb: odpowiednie oświetlenie, blisko tablicy i blisko nauczyciela. Ważnym czynnikiem na stanowisku pracy jest kontrast. O kontraście warto pamiętać malując sale, korytarze, drzwi itp. Przy wyborze miejsca warto skorzystać z uwag i sugestii samego ucznia. 4. Powierzchnie, na których pracuje uczeń słabo widzący nie powinny być błyszczące i gładkie.

50 5. Warto zapoznać kolegów i koleżanki z klasy z problemami wzroku uczniów słabo widzących i niewidomych, tworząc atmosferę życzliwości, zrozumienia i wzajemnej pomocy, a jednocześnie stwarzającej możliwość jak największej samodzielności. 6. Podręczniki dla ucznia słabo widzącego powinny zawierać powiększoną czcionkę, dla ucznia niewidomego – w brajlu.

51 7. Pomoce dydaktyczne uczeń słabo widzący i niewidomy powinien dostać do „obejrzenia” z bliska, z możliwością wzięcia do rąk. 8. Dobierając zeszyty i przybory do pisania należy uwzględnić indywidualne możliwości i potrzeby ucznia i korzystać z jego sugestii. 9. Nie należy przywiązywać większej wagi do kaligrafii ucznia słabo widzącego. Bardziej należy zwracać uwagę na wysiłek włożony w pisanie.

52 10. Notatki prowadzone w czasie lekcji przez samego ucznia należy ograniczyć do niezbędnych syntetycznych zapisów. 11. Stosować alfabet ucznia powiększony do wielkości 2 cm. 12. Stosować ćwiczenia z matematyki i języka polskiego powiększone 1,5 raza. 13. Polecenia lub tematy na sprawdzianie i inne teksty dawać napisane na kartkach czarnym flamastrem.

53 14. Zaopatrzyć dziecko słabo widzące w tabliczkę, na której będzie próbował rozwiązywać zadania, które inne dzieci akurat rozwiązują na tablicy. 15. Przy zadawaniu prac pisemnych na lekcji lub do domu należy wziąć pod uwagę wolniejsze tempo pracy ucznia słabo widzącego. 16. Stworzyć możliwość pisania prac domowych i sprawdzianów na komputerze (dotyczy to zwłaszcza dłuższych prac pisemnych).

54 17. Zwłaszcza w klasach starszych warto umożliwić korzystanie z dyktafonu, kaset z nagranymi lekturami i komputera. 18. Umożliwić nagrywanie dłuższych tekstów z podręcznika, aby uczeń mógł je przesłuchiwać. 19. Warto zapewnić pomoc rodziców lub kolegów przy czytaniu materiału do opanowania z poszczególnych przedmiotów.

55 20. W przypadku ucznia niewidomego dodatkowo należy pamiętać o kilku wskazówkach:
Wchodząc do pomieszczenia, w którym znajduje się uczeń niewidomy trzeba zasygnalizować swoją obecność, a opuszczając je - uprzedzić, że się odchodzi. Nie należy dotykać osoby niewidomej bez wcześniejszego słownego uprzedzenia. W kontaktach słownych z osobą niewidomą nie trzeba mówić głośniej, niż do innych osób.

56 Uczeń niewidomy powinien uczyć się samodzielności
Uczeń niewidomy powinien uczyć się samodzielności. Gdy sobie nie radzi - trzeba zapytać czy i jakiej pomocy oczekuje. W towarzystwie osób niewidomych można swobodnie używać słów typu popatrz, widzisz, proszę spojrzeć, zobacz. Zwroty te na ogół są odbierane pozytywnie. Osoba niewidoma używa takiego samego języka, jak widzący.

57 Przy określaniu kierunków można używać zwrotów na prawo, na lewo, niżej, wyżej, nad, pod, jak również określać je przy pomocy kierunków świata. W trakcie posiłku można podpowiedzieć uczniowi niewidomemu, co znajduje się na talerzu posługując się tarczą zegara (np. kotlet jest na godzinie siódmej, surówka na godzinie dwunastej itp.) 21. Podkreślanie mocnych stron ucznia oraz rozwijanie jego indywidualnych zainteresowań i zdolności.

58 Literatura Jak organizować edukację uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi? Przewodnik, Warszawa 2010, MEN Nauczanie niedowidzących w klasach 4 – 8. A. Pielecki, E. Skrzetuska, WSIP, Warszawa 1991 Jak pomóc dzieciom słabowidzącym? Przewodnik, Poli ART Studio, Lublin 1995

59 Dziękuję za uwagę! Grażyna Zając