Relacje religijne a zdrowie psychiczne

Prezentacja na temat: "Relacje religijne a zdrowie psychiczne"— Zapis prezentacji:

1 Relacje religijne a zdrowie psychiczne
Ks. dr Romuald Jaworski

2 Literatura łącząca religię i duchowość ze zdrowiem fizycznym
Georg, Ellison i Larson, 2002; Koenig, McCullough i Larson, 2001; Larson, Swyers i McCullough, 1998; Seybold i Hill, 2001; Thoresen, 1999; Thoresen, Harris i Oman, 2001; Powell, Shahabi i Thoresen, 2003; Seeman, Dubin i Seeman, 2003; Larson i inni, 1998; Plante i Sherman, 2001.

3 Religia a zdrowie Dwa pytania:
Jaki jest związek zdrowia z przynależnością do grupy religijnej (kościoła, wyznania, sekty)? Jaki jest związek zdrowia z indywidualną religijnością?

4 Hipotezy dotyczące pozytywnych zależności między zdrowiem a religijnością
Zachowania – religia wpływa na zachowania np. odżywianie, seksualność, branie narkotyków, uprawianie sportu. Wsparcia – sieć społecznych powiązań i przynależność do grupy religijnej (czynniki psychospołeczne). Koherencja - religijna interpretacja sytuacji (wg teorii atrybucji) Coping – ludzie religijni łatwiej znajdują odpowiedzi na pytania o przyczyny cierpień w sytuacjach granicznych (starość, choroba, krytyczne zdarzenia życiowe). Poczucie wartości siebie - relacje do Boga i wspólnoty religijnej stają się źródłem informacji dotyczących poczucia własnej wartości (por. Sebastian Murken, Gottesbeziehung und psychische Gesundheit. Die Entwieklung eines Modells und seine empirische Überprüfung, Waxman-Verlag Münster-New York-München-Berlin 1998, s. 75).

5 Wskaźniki religijności [wg Murkena]

6 Religijność a zdrowie psychiczne
Kłopoty z definicją i operacjonalizacją religijności Kłopoty z definicją i operacjonalizacją relacji Kłopoty z definicją i operacjonalizacją zdrowia Strategie badawcze Wyniki badań

7 Znaczenie relacji Brak satysfakcjonującej koncepcji relacji, pomimo obfitości badań nad relacjami przyjacielskimi, małżeńskimi, pracowniczymi (por. Angyal, Psychologia stosunków międzyludzkich, PWN Warszawa 2002; dotyczy to także prac: W. Wosińska, Psychologia życia społecznego, GWP Gdańsk 2004; D.T. Kenrich, S.L. Neuberg, R.B. Cialgini, Psychologia społeczna, GWP Gdańsk 2002).

8 Konceptualizacja religijności jako relacji interpersonalnej
Traktowanie religijności jako dynamicznej relacji nie jest nowe, bazuje bowiem na tradycji judeochrześcijańskiej, ale na terenie psychologii religii jest stosunkowo mało znana (por. Sebastian Murken, Gottesbeziehung und psychische Gesundheit. Die Entwieklung eines Modells und seine empirische Überprüfung, Waxman-Verlag Münster-New York-München-Berlin 1998). Teorie relacji z obiektem wywodzą się z koncepcji egzystencjalistów i personalistów, a w psychologii religii zapoczątkowane były przez Sprangera (Geistwissenschafltliche Psychologie). „Obiekt” czyli „przedmiot” - rozumiany jako termin techniczny wywodzący się z psychoanalizy (por. Kernberg 1981; Kutter 1982; Mitchell 1989) i oznacza partnera spotkania widzianego z pozycji podmiotowych. Ważna jest tu relacja zarówno do świata zewnętrznego (Bóg, inni ludzie, przyroda), jak i wewnętrznego (własna jaźń). Teoria więzi [Bindungstheorie, attachment theory] (Ainsworth 1985; Bretherton 1987) – więź z matką źródłem bezpieczeństwa i pewności, ale także relacji do Boga (Kirkpatrick 1992).

9 Religijność jako dynamiczna relacja
Etyka Prawdy wiary Instytucje religijne Mity i tradycje religijne Doświadczenia religijne Boga Osób religijnych Religijnej wspólnoty Środowiska innych ludzi Własnej jaźni Religia określa i wyraża relacje do:

10 Relacja z obiektem „obiect relation - emocjonalne więzi między jednostką a inną osobą. Termin stosowany zazwyczaj w znaczeniu zdolności do kochania i troszczenia się o iną osobęjako przeciwwaga zainteresowania i miłości do samego siebie.” Por. A. Reber, Słownik psychologii, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2000, s. 620.

11 Podstawy teorii relacji religijnych
Ludzie są z natury istotami zorientowanymi na relacje. Jakość pierwszych doświadczanych relacji i ich indywidualne przepracowanie przyczyniają się do rozumienia siebie jako osoby. Relacje doświadczane we wczesnym dzieciństwie stają się uwewnętrznionymi wzorcami relacji. Religia może być rozumiana jako dynamiczna relacja (więź), która z psychologicznej perspektywy może być badana od strony przeżyciowej, jak każda inna relacja. Więzi religijne (z Bogiem i religijnymi postaciami) pozostają, podobnie jak relacje międzyludzkie, pod wpływem uwewnętrznionych wzorców relacji i obrazu siebie danej osoby. (Por. Sebastian Murken, Gottesbezieung und psychische Gesundheit. Die Entwieklung eines Modells und seine empirische Überprüfung, Waxman-Verlag Münster-New York-München-Berlin 1998).

12 Operacjonalizacja religijności
1) kryteria ilościowe, np.: - częstotliwość praktyk religijnych - siła postaw - ortodoksyjność przekonań 2) kryteria jakościowe; religia jako: - środek - cel - sposób poszukiwania sensu życia

13 Kryteria różnicownia religijności według G. Allporta
zróżnicowanie wielu elementów w strukturze religijności; zakłada przy tym: a) wolność od egocentryzmu i fanatyzmu, b) możliwość krytycznego ustosunkowania się do już ukształtowanych postaw, funkcjonalna autonomia motywacji religijnej (niezależność od potrzeb psychofizycznych), stałość kierunku postępowania - zgodność z zasadami moralnymi, otwartość na szerszą interpretację przedmiotu religii - unikanie absolutyzacji własnych wyobrażeń, integralna, harmonijna zgodność postaw religijnych z osobowością, heurystyczny charakter religijności.

14 Kryteria różnicownia religijności wg. W.H. Clarka
Walter Houston Clark (New York 1958, s. 256) stawia szereg pytań, na które odpowiedź pozwala określić poziom dojrzałości religijnej: 1. Czy zajmuje priorytetowe (podstawowe) miejsce? Czy religia wypływa z nieodpartej ludzkiej potrzeby, czy jest elementem pobożności związanej z udawaniem? 2. Czy jest świeża? Czy jest otwarta na tajemnicę, nacechowana ciekawością i gotowa do wyzwalania zdziwienia nad tym co cudowne? 3. Czy jest samokrytyczna? Czy jest zdolność dostrzegania słabości w swoim stanowisku religijnym i zarazem, czy jest lojalność wobec swej religii? 4. Czy jest wolna od magii i przesądów? Czy religijność nie jest tylko formą zabezpieczenia się przy pomocy magicznej siły pochodzenia kosmicznego? 5. Czy jest znacząco dynamiczna? Czy nadaje sens życiu? Czy motywuje ludzką energię? Czy daje satysfakcję? 6. Czy jest integrująca? Czy odnosi się do wszystkich ludzkich przeżyć integrując życie? Czy jest podstawą zgodności z osobistymi celami i normami moralnymi oraz ze zdrowymi celami społecznymi? 7. Czy jest społecznie skuteczna (efektywna)? Czy wzmacnia rozumienie wspólnoty z innymi tak, żeby w efekcie tworzyć bardziej zdrową społeczność? 8. Czy jest pokorna? Czy jest zdolna do dostrzegania dobra w innych? 9. Czy wzrasta? Czy ciągle zgłębia prawdę i ugruntowuje wiarę? 10. Czy jest twórcza? Czy ujawnia własne charakterystyczne rysy?

15 Kryteria różnicownia religijności wg. A. Vergot’a
A. Vergot (1970) uważa, że dojrzałe postawy religijne charakteryzują: dialogiczna struktura relacji między człowiekiem a Bogiem, dostrzeganie elementu transcendencji i immanencji, stopień identyfikacji jednostki z modelem religijności przyjętym w danym społeczeństwie.

16 Kryteria różnicownia religijności
wg. I Baumgartena - + Obszar ważności, zakres wpływów ważna wyłącznie jako wiedza ważna ze względu na przeżycia i zachowania Motywy ważności motywowana zewnętrznie motywowana wewnętrznie Treść motywacji (jakim treściom i motywom odpowiada) motywowana lękiem motywowana wyzwoleniem, pełnią Ukierunkowanie aktywności religijnej zorientowana na siebie i swoje życzenia zdolna do poświęceń Realność oczekiwań oczekiwania życzeniowe, roszczeniowe oczekiwania rozumne, realne Dyspozycja do dialogu religijność przeddialogowa religijność dialogowa Związek z określona sytuacją związana z sytuacją i określonymi warunkami życia otwarta na nowe sytuacje Stopień prawdziwości, autentyczności Zakrywająca autentyczne przeżycia Zakorzeniona w przeżyciach, prawdziwa

17 Kryteria różnicownia religijności wg. Z. Chlewińskiego (1991)
Dojrzałość postaw religijnych jest charakteryzuje się: autonomią motywacji religijnej, dojrzałą, właściwą koncepcją (obraz) Boga, umiejętnością różnicowania elementów istotnych od ubocznych w religii, umiejętnością rozwiązywania kryzysów religijnych, autentycznością przekonań religijnych.

18 Kryteria różnicownia religijności wg. R. Jaworskiego (1989)
PERSONALNA --- RELIGIJNOŚĆ --- APERSONALNA Cechy podmiotu aktywność pasywność zaangażowanie obojętność spontaniczność sztywność twórczość naśladownictwo otwartość izolacja tolerancja brak tolerancji autonomiczność heteronomiczność poczucie wolności "do" brak poczucia wolności "od" poczucie odpowiedzialności brak poczucia odpowiedzialności świadomość celowości dezorientacja egzystencjalna allocentryzm i altruizm egocentryzm i egoizm stabilność labilność Cechy przedmiotu Bóg jako Osoba traktowany reistycznie wartość terminalna wartość instrumentalna wartość centralna wartość peryferyjna wartość zinternalizowana wartość niezinternalizowana Cechy relacji dialogowa monologowa wzajemna jednostronna bezpośrednia pośrednia zaktualizowana niezaktualizowana

19 Poszukiwanie korelatów religijności
Postawy społeczne „Mroczne” fakty – fundamentalizm, sekty, terroryzm Uprzedzenia i konserwatyzm – badali: G. Shinert i Ch. Forf, E. Struening, G. Allport i J.M.Ross Konformizm, dogmatyzm i autorytaryzm - badali: D.Peabody, B. Altemeyer Kondycja zdrowotna Zdrowie fizyczne – 200 badań relacjonują: Levin i Schiller(1987) Zdrowie psychiczne - Sposób radzenia sobie Cechy osobowości Poczucie kontroli wewnętrznej Poczucie sensu życia Poziom akceptacji siebie

20 Religia a zdrowie psychiczne
W ciągu ostatnich 20 lat zmieniła się w psychologii perspektywa z poszukiwania odpowiedzi na pytanie o przyczyny psychicznych zaburzeń (patogeneza) na pytanie o warunki i zachowanie zdrowia psychicznego (salutogeneza). Dąży się do zidentyfikowania intra- i interpersonalnych warunków, pozwalających odróżnić osoby stabilne od labilnych. Pomocne w tym jest wyodrębnienie dwóch czynników: warunków zapodmiotowanych w osobie (zasoby personalne) warunków zewnętrznych (tzw. zasoby kontekstualne), wśród których wyodrębnia się zasoby społeczne i materialne. Pomimo licznych prac badawczych, odpowiedź na pytanie o wzajemną relację zdrowia psychicznego i religii nie jest oczywista, głównie dlatego, że zarówno operacjonalizacją religii jak i zdrowia budzi wiele dyskusji i uzasadnionych wątpliwości. (Por. Sebastian Murken, Gottesbezieung und psychische Gesundheit. Die Entwieklung eines Modells und seine empirische Überprüfung, Waxman-Verlag Münster-New York-München-Berlin 1998).

21 Koncepcje zdrowia Model biomedyczny [1] (stanowiący zdaniem D. McClellanda odmianę modelu mechanistycznego – naprawa poszczególnych organów: wątroby, serca, nerek). Model psychosomatyczny [1] Adler twierdzi, że wszystkie choroby można nazwać psychosomatycznymi, ponieważ mózg przyjmuje i interpretuje każdą informację sensoryczną. Model biopsychospołeczny [1] – G.Engel (1977): „Stoimy w obliczu konieczności poszerzenia podejścia do chorób, tak aby uwzględniało ono czynniki psychospołeczne nie rezygnując z wielkich zalet podejścia biologicznego. Model noopsychosomatyczny [2] uwzględniający sferę duchową (noetyczną) – K. Popielski. [1] Ch.L. Sheridan, S.A. Radmacher (1998), Psychologia zdrowia. Wyzwanie dla biomedycznego modelu zdrowia. Warszawa: Instytut Psychologii Zdrowia PTP. [2] K. Popielski (1999), Noopsychosomatyka: propozycja nowego podejścia diagnostyczno-terapeutycznego, „Przegląd Psychologiczny” 42 (4), s

22 Relacyjna koncepcja zdrowia (salutogeneza)
Wskaźniki i warunki zdrowia psychicznego Zasoby osobiste (obraz siebie, tozsamość, osobowość, jaźń, koncepcja siebie, samopoczucie, uzdolnienia). O dobrostanie lub radzeniu sobie (coping strategies) rozstrzyga szczególnie poczucia kontroli zdarzeń. Religijność a relacja do własnej jaźni (koncepcja siebie) – relacja ludzi religijnych do Boga może być rozumiana jako niebezpośredni wyraz struktury oceny samego siebie. Związek między poczuciem własnej wartości a religijnością może być dwukierunkowy.

23 Strategie radzenia sobie (coping strategies)
Strategie radzenia sobie, (coping strategies) – to świadome, racjonalne sposoby uśmierzania lęków w różnych sytuacjach życiowych. Termin używany jest w stosunku do tych strategii, których użytkownicy radzą sobie ze źródłem lęku. Np.. Student bojący się nadchodzącego egzaminu radzi sobie przez dokładne i długoie studiowanie materiału. Por. > obronna strategia, która zorientowana jest raczej na sam lęk, a nie na jego źródło. (A. Reber, Słownik psychologii, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2000, s. 712).

24 Strategie radzenia sobie (religijny coping)*
Samodzielne działania – człowiek rozwiązuje problemy samodzielnie w przekonaniu, że Bóg wyposażył go w konieczne do tego uzdolnienia; oczekuje się cudownej pomocy. Oddanie problemu – człowiek oczekuje biernie na pomoc Boga w przekonaniu, że sam nie jest w stanie nic uczynić, ale z Bóg może mu pomóc. Współpraca – Bóg spostrzegany jest jako partner; ani Bóg ani człowiek nie pozostają tu bierni, lecz współdziałają. Por. Hansjörg Hemminger, Grundwissen Religionspsychologie, Ein Handbuch für Studium und Praxis, Herder Freiburg-Basel-Wien 2003, s.70-71

25 Religia jako przedmiot badań psychologicznych
Waardenburg (1986)* wyróżnia trzy istotne znaki religii (przejawy religijności): Rzeczywistość o znaczeniu religijnym - nadnaturalne, transcendentne [wiara w Istotę wyższą, transcendentną]. Doświadczenia o znaczeniu religijnym. Normy o znaczeniu religijnym [uniwersalne, moralne, prawne]. * za: Sebastian Murken, Gottesbezieung und psychische Gesundheit. Die Entwieklung eines Modells und seine empirische Überprüfung, Waxman-Verlag Münster-New York-München-Berlin 1998, s

26 Religijność a zdrowie psychiczne Wyniki badań
Religia jako czynnik patogenny Glossolalia - podatność na sugestię, obniżony samokrytycyzm, ataki lęku (Kildahl 1972) Skrupulatyzm (Overholser 1963; Mora 1969) Zaburzenia psychiczne u zakonników i kleryków Nerwice eklezjogenne Salutogenna funkcja religii Neutralizujący wpływ religii na zaburzenia psychiczne Kontrola destruktywnych zachowań impulsywnych Coping Terapeutyczna funkcja religii Nawrócenie Modlitwa Życie sakramentalne

27 Religijność a zdrowie psychiczne Wyniki badań S. Murkena
KONCEPCJA SIEBIE (osobiste zasoby) ZDROWIE PSYCHICZNE WSPARCIE SPOŁECZNE (społeczne zasoby konstytucja, doświadczenie relacji OGÓLNA RELIGIJNOŚĆ Negatywne relacje do Boga Pozytywne relacje do Boga PRZYNALEŻNOŚĆ DO RELIGIJNEJ WSPÓLNOTY Wyzwania i obciążenia