OD CZEGO ZALEŻY ROZWÓJ Leszek Balcerowicz Elbląg, 9 marca 2006 r.

Prezentacja na temat: "OD CZEGO ZALEŻY ROZWÓJ Leszek Balcerowicz Elbląg, 9 marca 2006 r."— Zapis prezentacji:

1 OD CZEGO ZALEŻY ROZWÓJ Leszek Balcerowicz Elbląg, 9 marca 2006 r.

2 Plan wystąpienia: I. I.Kilka faktów dotyczących konwergencji i dywergencji. II. II.Problem konwergencji i dywergencji w literaturze ekonomicznej. III. III.Instytucje, polityka gospodarcza i ustroje. IV. IV.Trzy tezy odnośnie konwergencji.

3 3 I. Kilka faktów dotyczących konwergencji i dywergencji PKB per capita (w dolarach międzynarodowych Gearyego-Khamisa z 1990 r., Europa Zachodnia i kraje z populacją etnicznie europejską = 100) Źródło: Maddison Database. Przed rokiem 1800 poziom życia ludności na świecie niewiele różnił się zarówno pomiędzy krajami, jak i w ujęciu dynamicznym. Współczesny wzrost gospodarczy rozpoczął się od około 1800 roku w Europie Zachodniej i w krajach z populacją etnicznie europejską przynosząc w nich w rezultacie bezprecedensowe przyspieszenie wzrostu poziomu życia. Przyspieszenie to nie miało miejsca w innych regionach aż do około 1950 roku. Stąd ostatnie 200-300 lat to okres znaczącej dywergencji w poziomie dochodu na głowę mieszkańca pomiędzy bogatymi a biednymi krajami (W. Easterly, R. Levine, 2000, s.18).

4 4 Podczas gdy kraje zachodnie, jako grupa, odskoczyły pod względem gospodarczym reszcie świata, zaistniała znaczna konwergencja w poziomie dochodów poszczególnych krajów w obrębie samej grupy. Najbardziej znacząca konwergencja nastąpiła w okresie 1950-1973, kiedy gospodarki zachodniej Europy rosły znacznie szybciej niż Stany Zjednoczone. Źródło: Maddison Database. PKB per capita (w dolarach międzynarodowych Gearyego-Khamisa z 1990 r., Europa Zachodnia i kraje z populacją etnicznie europejską = 100)

5 5 Okres powojenny przyniósł nie tylko przyspieszoną konwergencję w krajach zachodnich, ale także imponujący wzrost gospodarczy niektórych innych krajów. Zauważyć można także przykłady dywergencji w tym okresie, szczególnie w Afryce i, w mniejszym stopniu, w Ameryce Łacińskiej, a także w byłych krajach komunistycznych. W okresie 1970-1998, PKB per capita spadł w 32 krajach, podczas gdy tylko 7 krajów rozwijających się odnotowało szybki wzrost gospodarczy. Źródło: Maddison Database. PKB per capita (w dolarach międzynarodowych Gearyego-Khamisa z 1990 r., Europa Zachodnia = 100)

6 6 Źródło: Maddison A., The World Economy. A Millennial Perspective, OECD, Paris 2001. Kraje socjalistyczne wyraźnie straciły dystans do krajów Europy Zachodniej. PKB per capita (w dolarach międzynarodowych) w 1950 r. i 1990 r.: Polska i Hiszpania, Węgry i Austria. Koszty socjalizmu (102%) (98%) (42%) (239%) (67%) (149%) (38%) (261%)

7 7 Źródło: Maddison Database. PKB per capita (w dolarach międzynarodowych) w 1950 r. i 1990 r.: Korea Pn. i Korea Płd., Kuba i Chile. PKB per capita w dolarach międzynarodowych w Chinach (Europa Zach.=100). (100%) (100%) (1272%) (8%) (54%) (187%) (25%) (404%)

8 8 II. Problem konwergencji i dywergencji w literaturze ekonomicznej Można zaobserwować różnice zarówno w nacisku, jaki kładziono na problem konwergencji w literaturze ekonomicznej, jak i na sposób podejścia do tego zagadnienia Wzrost gospodarczy był głównym tematem prac Adama Smitha a także jego zwolenników i następców, włączając Karola Marksa. Rewolucja marginalistyczna z końca XIX w. przyczyniła się do zmiany zainteresowań. Ekonomiści w większym stopniu zwrócili swoją uwagę na wymianę rynkową i problem alokacji przy danych zasobach, technologii i preferencjach konsumenckich. To statyczne podejście zostało podjęte i następnie rozwinięte w teorii równowagi ogólnej. Aż do okresu powojennego nie badano jednak w sposób systematyczny zagadnienia determinantów długoterminowego wzrostu. Schumpeter (1934)*, jeden z niewielu który wyłamał się z dominującej w jego czasach analizy statycznej, stał się pionierem nowoczesnej analizy wzrostu i rozwoju. Skoncentrował się na przełomach technologicznych i na związanej z nimi roli przedsiębiorcy zdefiniowanego jako osoba wprowadzająca wynalazki do działalności gospodarczej. Jednak jego poglądy na temat systemu instytucjonalnego sprzyjającego zmianie technologicznej były raczej ambiwalentne. * Schumpeter, J.A. 1912. Theorie der wirtschaftlichen Entwicklung. Leipzig: Duncker & Humblot.

9 9 W zakresie literatury teoretycznej wczesne modele Harroda i Domara były prekursorami modelów wzrostu dwóch generacji - tych zaczerpniętych od Solowa (1956) i tych mających źródło w endogenicznych modelach wzrostu Lucasa (1988) i Romera (1986). W nurcie tej literatury Barro zapoczątkował ekonometryczne badania przyczyn długoterminowego wzrostu na dużych próbach krajów. Problem ryzyka i zmian technologicznych pojawił się także w debacie na temat: czy socjalizm może być tak efektywny ekonomicznie, jak kapitalizm. Lange (1936) twierdził, że warunki pierwszego rzędu dla statycznego optimum mogą być wprowadzone tak przez planistę, jak i w systemie gospodarki rynkowej. Krytycy, zwłaszcza von Mises i Hayek, podkreślali potrzebę istnienia bodźców oraz problem niepewności i zmiany. Późniejsze doświadczenia przyznają rację w niniejszej debacie drugiej grupie naukowców. Po drugiej wojnie światowej ekonomiści i organizacje międzynarodowe musiały odnieść się do zjawiska zacofania biednych krajów, dziś nazwanych krajami słabo rozwiniętymi. Pionierami w tej dziedzinie byli Albert Hirschman, Arthur Lewis, Paul Rosenstein-Rodan i Walt Rostow.

10 10 Można wyróżnić dwa główne podejścia w badaniach długoterminowego wzrostu. 1. Podejście ilościowe (R. Harrod, E. Domar, R. Solow, D. Romer, R. Lucas) 2. Podejście jakościowe Wolnorynkowe (A. Smith oraz jego klasyczni zwolennicy, F. Hayek, D.C. North, H. de Soto, G.W. Scully, D. Acemoglu) Etatystyczne (K. Marx, Old Development Economics)

11 11 III. Instytucje, polityka gospodarcza i ustroje Instytucje to zasady gry społecznej; bardziej formalnie można powiedzieć, że są one utworzonymi przez człowieka ograniczeniami, które formują interakcje międzyludzkie. Te zaś kształtują bodźce polityczne, społeczne i ekonomiczne. - D.C. North (1998, s. 95) Relacje pomiędzy instytucjami a polityką gospodarczą Polityka gospodarcza Polityka makroekonomiczna Reformy lub reformy strukturalne System instytucjonalny Reformy oddolne (spontaniczne)

12 12 Wolność gospodarcza może być wyrażona poprzez pojęcie praw własności, które ma wiele wymiarów. Można wyróżnić trzy typy systemów praw własności: (i) (i)otwarty (liberalny), który pozwala na wybór zarówno prywatnej, jak i spółdzielczej własności przedsiębiorstw; (ii) (ii)zamknięty, który zapewnia monopol tylko jednego typu nie prywatnego przedsiębiorstwa: głównie państwowego lub kierowanego przez pracowników; i (iii) (iii)mieszany, który utrzymuje monopol przedsiębiorstw państwowych w niektórych sektorach (np. przemysł naftowy w Meksyku lub miedziowy w Chile). Są jednak jeszcze inne wymiary: zakres wolności gospodarczej (A. Lewis, S.P. Scarpetta), poziom obciążenia fiskalnego i struktura opodatkowania (V. Tanzi, L. Schuknecht, M. Feldstein, A. Skinner, G.M. Milesi-Ferretti, N. Roubini), poziom rządów prawa (H. de Soto, S. Knack, P. Keefer, R. E. Hall, C. Jones).

13 13 Kraje różnią się wyraźnie pod względem stabilności rozwoju. To zróżnicowanie spowodowane jest częściowo różnicami we wstrząsach zewnętrznych, które uderzają w gospodarkę. Jednak niektóre negatywne wstrząsy powstają w samej gospodarce a kraje mogą różnić się także w zdolnościach do przezwyciężenia tych wstrząsów zewnętrznych. Przydatne wydaje się rozróżnienie dwóch typów instytucji: Instytucje napędzające – determinują siły prowzrostowe. Instytucje stabilizujące – determinują częstość i natężenie wstrząsów wewnętrznych oraz zdolność danej gospodarki do radzenia sobie ze wstrząsami zewnętrznymi. Instytucje napędzająceInstytucje stabilizującePrzykład silne USA, Australia silnesłabeTygrysy azjatyckie do 1998 (?) słabesilnePortugalia za Salazara aż do liberalizacji gospodarczej w latach 60-tych słabe większość krajów Afryki

14 14 IV. Trzy tezy odnośnie konwergencji Teza 1: Żaden biedny kraj nie osiągnął trwałej konwergencji tkwiąc w jakiejkolwiek formie etatystycznego systemu instytucjonalnego lub w systemie upadłego państwa (failed state). Przez implikację można twierdzić, że zmiana instytucjonalna, której rezultatem jest taki system także wyklucza trwałą konwergencję.

15 15 Główne rodzaje etatystycznego systemu są następujące: 1. Systemy z zamkniętym reżimem praw własności (tzn. zakazujące tworzenia prywatnych przedsiębiorstw). Głównym przykładem jest socjalizm radziecki, w którym dodatkowo, centralne planowanie zastąpiło koordynację rynkową. 2. Systemy z nominalnie liberalnymi lub mieszanymi reżimami praw własności, lecz mające przynajmniej jedną z następujących cech: 2.1. Dominujący sektor państwowy; 2.2. Bardzo ograniczona konkurencja z powodu antykonkurencyjnych regulacji wejścia i regulacji importu dóbr, kapitału i technologii; 2.3. Inne restrykcyjne regulacje mające wpływ na napływ nowych technologii, szczególnie restrykcyjne regulacje pracy lub wysoki poziom ochrony miejsc pracy. Charakterystyki 2.2 i 2.3 pociągają za sobą silne osłabienie (rozmywanie) praw własności. 2.4. Ochrona praw własności jest ograniczona do uprzywilejowanej mniejszości, podczas gdy duża część społeczeństwa funkcjonuje w sektorze nieformalnym; 2.5. Niski ogólny poziom bezpieczeństwa; 2.6 Głęboka słabość instytucji stabilizujących prowadzących do chronicznej lub częstej i głębokiej nierównowagi makroekonomicznej.

16 16 System upadłego państwa cechuje bardzo niski poziom ochrony praw własności a w skrajności negatywna ochrona ( rozbójnicze państwo ). Radykalne ograniczenie poziomu tej ochrony jest cechą definiującą przejście do upadłego państwa (failed state), w którym agendy rządowe są tak naprawdę instrumentami prywatnej grabieży. Taką sytuację anarchii można odróżnić od systemu etatystycznego. Korupcja nie jest cechą definiującą tego systemu, chociaż często występuje w nim w praktyce. Zły system potrafi zdominować moralność władz takiego systemu. Najniżej sklasyfikowane kraje ze względu na poziom rządów państwa prawa w 2004 r. według wskaźników Banku Światowego (World Bank Governance Indicators) Zakres indeksu: od -2,5 (najgorszy) do 2,5 (najlepszy). * Średnia roczna w latach 1995-2004.

17 17 Teza 2: Wszystkie przypadki sukcesu w osiąganiu trwałej konwergencji miały miejsce: 1)w systemach bardziej lub mniej wolnorynkowych (w reżimach nieetatystycznych) lub 2)w trakcie albo po transformacji do takiego systemu, tzn. w wyniku zmiany instytucjonalnej w kierunku wolnego rynku. Zagadnienia szczególne: – –efekty przejścia, – –przypadki cudów gospodarczych, – –doświadczenia transformacji posocjalistycznej.

18 18 Efekty przejścia: Przyspieszenie wzrostu nie musi nastąpić dopiero po zakończeniu reform. Przeciwnie, wzrost może przyspieszyć jeszcze w trakcie reform: sama poprawa w kierunku wolnorynkowego systemu może przyspieszyć wzrost. Zjawisko to można nazwać efektami przejścia. Efekty przejścia przyspieszają wzrost ponieważ podwyższają produktywność w sektorach wcześniej stłumionych (np. rolnictwo w Chinach lub handel detaliczny w państwach o systemie radzieckim ) lub ponieważ wcześniejsza struktura bodźców zachęcała do masowego marnotrawstwa (kierowany socjalizm). Efekty przejścia mają tendencję do wygasania po pewnym czasie a poziom późniejszego wzrostu w przeważającej mierze zależy od siły stałych bodźców do pracy, oszczędzania i innowacji.

19 19 Cuda gospodarcze: Niektóre wyjątkowo szybko rozwijające się kraje są określane jako przypadki cudów gospodarczych. Niektórzy sugerują, że takie wysokie wzrosty mogą wystąpić tylko w krajach, które startują z niskiego pułapu (mają dużą lukę w rozwoju gospodarczym) i, w szczególności, dużą lukę technologiczną względem systemowych liderów. Są to tzw. korzyści zacofania Gerschenkrona. Jednak przykład Irlandii wskazuje, że niekoniecznie trzeba zaczynać od samego dna, aby kraj mógł stać się cudem gospodarczym. Istnieją trzy główne typy czynników wyjaśniających przypadki cudów gospodarczych: (i) interwencja państwa (np. skoncentrowane kredyty, prowadzona przez państwo industrializacja); (ii) kombinacja specjalnych interwencji państwa i polepszone ogólne warunki dla działalności gospodarczej; oraz (iii) poprawa ogólnych warunków dla działalności gospodarczej. Źródło: EcoWin. Wydatki publiczne jako proc. PKB (%)

20 20 Realny PKB, 2004 (1989=100). Źródło: EBRD Transition Report, 2005; Eurostat. Doświadczenia krajów postkomunistycznych

21 21 Główne czynniki wyjaśniające różnice w poziomach wzrostu gospodarczego to: warunki początkowe, uwarunkowania zewnętrzne (np. kryzys rosyjski) w tym: - dostęp do rynków, lokalizacja, zakres reform rynkowych i kształt prowadzonej polityki makroekonomicznej.

22 22 Twierdzenia te znajdują silne potwierdzenie w badaniach empirycznych dotyczących doświadczeń krajów transformujących się. Berg, Borensztein, Sahay, Zettelmeyer, (1999) Rola warunków początkowych w wyjaśnianiu zróżnicowanych wyników gospodarczych w krajach transformujących się jest zaskakująco mała; w szczególności, różnice wyników osiągniętych przez kraje Europy Środowo- Wschodniej i kraje byłego ZSRR znajdują wyjaśnienie raczej w zasięgu przeprowadzonych reform strukturalnych (nawet na początku transformacji), niż w warunkach początkowych. Fischer, Sahay, (2000) Doświadczenia ostatniej dekady obserwowane zarówno w sposób nieformalny, jak i na podstawie danych, wykresów, regresji dowodzą, że największy sukces w transformacji osiągnęły kraje, które ustabilizowały sytuację makroekonomiczną oraz przeprowadziły wszechstronne reformy; szybkie i wszechstronne reformy są lepsze niż reformy powolne przeprowadzone w wąskim zakresie. Havrylyshyn, van Rooden, (2000) (…) postęp w osiąganiu makroekonomicznej stabilizacji i wprowadzanie szerokich reform gospodarczych są głównymi czynnikami determinującym wzrost w krajach transformujących się. Havrylyshyn, Oleh, Wolf, Thomas (2001) Niekorzystne warunki początkowe nie powinny być powodem bezczynności.(...) Po pierwsze, ich ujemny wpływ na osiągane wyniki maleje wraz z upływem czasu. Po drugie, badania empiryczne jasno wskazują, iż wpływ ten może zostać zrekompensowany niewiele szybszym postępem reform. Po trzecie, być może w sposób pośredni, niekorzystne warunki początkowe wpływają na osłabienie woli politycznej i zdolności do przeprowadzenia reform, a mniejszy zakres reform oznacza wolniejszy wzrost..

23 23 Poziom PKB 2004(1989=100) i średnia wartość indeksu liberalizacji EBOiR (1991-2005). Kraje, które szybciej przeprowadzały reformy gospodarcze, osiągnęły lepsze wyniki. Kraje wyłączone z regresji w związku z niepewnymi danymi statystycznymi. Indeks liberalizacji jest średnią arytmetyczną 8 indeksów publikowanych przez EBOiR w Transition Reports (indeksu liberalizacji cen, indeksu kursu walutowego i liberalizacji handlu, indeksu małej prywatyzacji, indeksu dużej prywatyzacji, indeksu reformy przedsiębiorstw, indeksu polityki konkurencji, indeksu reformy sektora bankowego i indeksu reformy niebankowych instytucji finansowych). Indeks EBOiR: 1 (minimum) – nieznaczny (lub żaden) postęp od upadku socjalizmu; 4,3 – standardy i osiągane wyniki jak w kraju rozwiniętym. Źródło: EBRD Transition Report 1995-2005.

24 24 Niektóre kraje przechodzące transformację szybko doganiają kraje już zaawansowane w reformach Realna dynamika PKB w latach 1997-2004 Wskaźnik cen konsumpcyjnych (%). Źródło: EBRD Transition Report 2005. Armenia

25 25 Armenia jest przykładem kraju pokomunistycznego o ograniczonym udziale państwa w gospodarce. Wydatki sektora finansów publicznych (% PKB). Dochody podatkowe (% PKB). Deficyt sektora finansów publicznych (% PKB). Źródło: EBRD Transition Report 2005, IMF Country Reports.

26 26 Reformy w Armenii przyczyniły się do poszerzenia zakresu wolności gospodarczej. Indeks wolności gospodarczej (Economic Freedom Index)* (Im niższe: wartość indeksu i pozycja w rankingu, tym szerszy zasięg wolności gospodarczej). * Poziom indeksu obliczany jest ze średniej arytmetycznej 10-ciu indeksów składowych dotyczących: (1) handlu, (2) obciążeń fiskalnych, (3) ingerencji państwa, (4) polityki monetarnej, (5) inwestycji zagranicznych, (6) finansów bankowych, (7) wynagrodzeń/cen, (8) prawa własności, (9) regulacji, (10) szarej strefy. Ranking obejmuje ok. 150 państw. Źródło: Heritage Foundation.

27 27 Litwa Źródło: EBRD Transition Report 2005. Realna dynamika PKB w latach 1997-2004 Wskaźnik cen konsumpcyjnych (%)

28 28 Litwa znacznie ograniczyła udział państwa w gospodarce Wydatki sektora finansów publicznych (% PKB)Dochody podatkowe (% PKB) Deficyt sektora finansów publicznych (% PKB) Źródło: EBRD Transition Report, 2004; Komisja Europejska, AMECO.

29 29 Reformy na Litwie przyczyniły się do poszerzenia zakresu wolności gospodarczej. Indeks wolności gospodarczej (Economic Freedom Index)* (Im niższe: wartość indeksu i pozycja w rankingu, tym szerszy zasięg wolności gospodarczej). Poziom indeksu obliczany jest ze średniej arytmetycznej 10-ciu indeksów składowych dotyczących: (1) handlu, (2) obciążeń fiskalnych, (3) ingerencji państwa, (4) polityki monetarnej, (5) inwestycji zagranicznych, (6) finansów bankowych, (7) wynagrodzeń/cen, (8) prawa własności, (9) regulacji, (10) szarej strefy. Ranking obejmuje ok. 150 państw. Źródło: Heritage Foundation

30 30 Teza 3: Podczas gdy wszystkie przypadki sukcesów trwałej konwergencji miały miejsce przy bardziej lub mniej wolnorynkowych systemach, lub w trakcie albo po transformacji do takich systemów, nie wszystkie prorynkowe reformy doprowadziły do trwałej konwergencji.

31 31 Łatwo jest znaleźć przykłady prorynkowych reform, w wyniku których nie udało się uzyskać trwałej konwergencji. Powinno się jednak odróżnić prawdziwe niepowodzenia od tych nieprawdziwych. Zaczynając od nieprawdziwych niepowodzeń należy zauważyć: Po pierwsze, reformy są często ogłaszane, ale nie zawsze wprowadzane w życie lub są wprowadzane, ale w mniejszym stopniu niż planowano. Po drugie, reformy mogą być początkowo wprowadzane, ale następnie zawrócone lub poważnie osłabione. W obydwu tych przypadkach krytycy mogą raczej winić ogłoszone reformy niż niepowodzenie w ich wprowadzeniu za fakt nieuzyskania konwergencji. Po trzecie, niektórzy autorzy przyznają, że to zawrócenie reform a nie same reformy spowodowały brak trwałej konwergencji, jednak winią reformy i reformatorów za ich odrzucenie wiążąc je ze społecznymi i politycznymi protestami. Taki sposób myślenia ma tendencję do traktowania jako pewnik tego, że istnieją jakieś łagodniejsze reformy, które, jeśli byłyby wprowadzone, pozwoliłyby uniknąć protestów jednocześnie przynosząc pożądane wyniki gospodarcze.

32 32 Pomimo to istnieją prawdziwe powody dlaczego reformy rynkowe mogą nie doprowadzić do trwałej konwergencji. Przywołam trzy, które powinny być wzięte pod uwagę jako hipotezy zasługujące na zbadanie w przyszłości: 1. 1.Reformy rynkowe mogą nie doprowadzić do konwergencji, jeśli są w znacznej mierze niekompletne. 2. Reformy prorynkowe mogą nie doprowadzić do konwergencji jeśli niekóre z ich zasadniczych elementów są nieodpowiednio skonstruowane i wywołują niepowodzenia operacyjne. Przykładem może być błąd w określeniu początkowego poziomu kursu walutowego (w systemie sztywnego kursu) lub wadliwa struktura bodźców w prawie upadłościowym. 3. Niektóre regiony mogą mieć niesprzyjającą naturę lub być bardzo odległe – np. pod względem kosztów transportu – od dużych rynków, tak że żadna zyskowna działalność gospodarcza nie może się tam rozwinąć. W takiej sytuacji prorynkowe reformy nie mogą powodować trwałej konwergencji. Jednakże, takie trudne położenie geograficzne na poziomie kraju, występujące w niektórych regionach Afryki i na innych kontynentach, jest wciąż względnie rzadkie. Niewiele jest bowiem krajów o znaczącej populacji, które mają wyłącznie niesprzyjające i odległe tereny w swoich granicach.