Prof. zw. Jerzy Nikitorowicz Dziedzictwo kulturowe – Tradycja

Prezentacja na temat: "Prof. zw. Jerzy Nikitorowicz Dziedzictwo kulturowe – Tradycja"— Zapis prezentacji:

1 Prof. zw. Jerzy Nikitorowicz Dziedzictwo kulturowe – Tradycja
Olecko 2007 MCEiIL

2 Dziedzictwo kulturowe oznacza dobra kulturowe, które są przekazywanie z pokolenia na pokolenie;
- wszystko to, co przejmuje się w spadku od wcześniejszych generacji, a więc to, co jest najbardziej uznawane i cenione, jak też i to, co może być w kontekście nowych warunków i sytuacji niepożądane i odrzucane. Dziedzictwem kulturowym jest ogół wytworów kultury jakiejś zbiorowości, stąd powiązania z takimi kategoriami pojęciowymi, jak: kultura, tradycja, ojczyzna, patriotyzm, dorobek kulturowy, kompetencje kulturowe, tożsamość kulturowa, wartości kulturowe.

3 Specyfiką dziedzictwa kulturowego jest zdolność do trwania pewnych idei, przedmiotów, zachowań, ich zobiektywizowanie, przekaz międzygeneracyjny i oddziaływanie na zachowania innych. Inaczej, jest to ta część kultury, która jest przekazywana następnym pokoleniom i zdała egzamin trwałości w czasie. W odróżnieniu od dziedzictwa biologicznego obejmuje to wszystko, co związane jest z dobrami kultury, zachowaniami ludzkimi oraz przedmiotami stanowiącymi rezultaty tych zachowań.

4 Będąc związane z tradycją sięgającą wielu pokoleń zawiera immanentnie gwarancję trwałości i ulega idealizacji, stając się zbiorem wartości uświęconych, symboli otoczonych czcią i powagą. Każda grupa bowiem chroni własny system wartości aby zapewnić sobie poczucie bezpieczeństwa. W tym przypadku postawy chroniące dziedzictwo traktowane są jako pożądane, dobre, naturalne, oczywiste, a każde odstępstwo od nich traktowane jest najczęściej jako nienaturalne, niepożądane, złe. Jeśli postawy te uzyskują dodatkowe sankcje prawne lub religijne, wówczas odstępstwa od nich uznawane są za poważne wykroczenia.

5 W 1995 roku Ministerstwo Edukacji Narodowej skierowało do szkół i innych placówek oświatowych założenia programowe „Dziedzictwo kulturowe w regionie”. „Ich celem jest nadanie należytej rangi kształceniu i wychowaniu regionalnemu, pełniejsze poznanie własnej kultury, dziedzictwa historycznego, kształtowanie świadomych swych możliwości i powinności obywateli kraju i swojej „małej ojczyzny”, ale także kształtowanie postaw otwartych, nastawionych na zrozumienie innych ludzkich kultur, zbliżenie europejskie”.

6 Zwraca się w nich uwagę na wartość wspólnoty, poczucia zakorzenienia jednostki, przynależności do kultury, pogodzenie postawy regionalizmu z postawą uniwersalizmu. W roku 2000 z kolei, w zeszycie 24 biblioteczki reformy znajdujemy następną wypowiedź „MEN o edukacji regionalnej – dziedzictwie kulturowym w regionie”.

7 Zwrócono w nim uwagę miedzy innymi na prawo do własnego dziedzictwa kulturowego, wychowawcze wartości oraz przedstawiono podstawę programową ścieżki edukacyjnej – Edukacja regionalna – dziedzictwo kulturowe w regionie – dla szkoły podstawowej i gimnazjum, jak też projekt podstawy programowej tejże ścieżki edukacyjnej dla liceum profilowanego ze wskazówkami organizacyjnymi i metodycznymi.

8 W efekcie powyższego powstało i powstaje wiele programów opracowywanych w różnych regionach, które są dopuszczane do użytku szkolnego przez MEN. Między innymi szczegółowy program humanistycznego bloku tematycznego dla klas I – III gimnazjum „Nasze dziedzictwo”, którego celem jest stworzenie pomostu między przeszłością a przyszłością. Suma celów, umiejętności i kompetencji stanowi pełny program dydaktyczny bloku przedmiotowego. Blok jest ułożony chronologicznie i przedstawia najdawniejsze dzieje ludzkości, starożytny wschód, Grecję, Rzym, średniowieczną Europę.

9 Polskę pierwszych Piastów, humanizm i reformację, Rzeczpospolitę Obojga Narodów, okres napoleoński, Europę i ziemie polskie po kongresie wiedeńskim, rewolucje i I wojnę światową, powstanie nowego ładu po wojnie, odradzanie się państwa polskiego, kryzys gospodarczy i totalitarne niebezpieczeństwo, II wojnę światową aż problemów współczesnego świata i III Rzeczpospolitej.

10 W kontekście powyższego tradycją z edukacyjnego punktu widzenia określiłbym nadawanie wartości wydarzeniom i zachowaniom z przeszłości, przechowywanie ich, a następnie przekazywanie różnymi sposobami i formami kolejnym pokoleniom.

11 Problemem pozostaje jednak to, kto i jak je przejmuje i pielęgnuje oraz to, że jedni uważają coś za ważne i dbają o utrwalenie, inni zaś tego nie aprobują i odrzucają. Jedni dbają o poszukiwanie atrakcyjnych form przekazu i wykorzystują określone warunki i sytuacje, inni nie dbają o przekaz lub oczekują na sprzyjające okoliczności lub rezygnują z systematycznego przekazu.

12 Konserwatyści rozumiejąc tradycję jako synonim doświadczenia ludzkiego, któremu należy się szacunek, traktują ją jako dobro, wartość i mądrość, z kolei racjonaliści, przypisując najwyższą moc rozumowi, to samo traktują jako zło, fałsz i głupotę. Stąd ciągle istotne wydaje się pytanie Jerzego Szackiego: czy należy być za tradycją czy przeciw niej?

13 Pytanie to rodzi wiele następnych
Pytanie to rodzi wiele następnych. Oto niektóre z nich: czy nowoczesność odrzuca tradycję, czy w kulturze masowej jest miejsce na tradycje, jakie wzory i wartości transmitujemy i dlaczego, a jakie odrzucamy, czy tradycja to nasz emocjonalny stosunek do spuścizny ustępujących generacji, czy ma być przedmiotem wolnego wyboru czy winna być instytucjonalnie przekazywana, czy tradycją ma stawać się wszystko to, co przejmujemy w spadku od wcześniejszych generacji, czy tylko to, co jest najbardziej uznawane i cenione, co czynić z tym, co może być niepożądane i odrzucane przez następne pokolenia?

14 Tradycja jest wielowymiarową kategorią kulturową i może być analizowana z punktu widzenia jednostkowego, określonych grup społecznych, narodów, społeczeństw, cywilizacji, kontynentów itp. Można także dokonywać analiz tej kategorii porównując społeczeństwa przednowoczesne w opozycji do nowoczesnych i analizować znaczenie dziedzictwa kulturowego w życiu społecznym. W każdym jednak przypadku istotą jej jest trwanie określonych idei i wydarzeń z przeszłości bez względu na czas i okoliczności, ich utrwalanie, nadawanie wartości i przekazywanie następnym pokoleniom.

15 W większości określeń w literaturze przedmiotu podkreśla się społeczną wartość tradycji, dochowanie wierności tradycji w lokalnych społecznościach, co zapewnia ich trwanie, a określając zakres, przywołuje się szeroko rozumiany dorobek kulturowy, wskazując na bliskość z pojęciem kultura.

16 J. Szczepański podkreślił, że dziedzictwo, to tylko część systemów, które zdały egzamin trwałości w czasie. „Dziedzictwo kulturalne ulega zazwyczaj idealizacji, staje się zbiorem wartości uświęconych, symboli otoczonych postawami emocjonalnymi, a zatem i czynnikiem integracji grup, ośrodkiem ich skupienia, czynnikiem ich ciągłości i trwałości w kryzysach”.

17 Z kolei J. Szacki stwierdza, że tradycją … „są te wzory odczuwania, myślenia i postępowania, które ze względu na swą rzeczywistą lub domniemaną przynależność do społecznego dziedzictwa grupy są przez jej członków wartościowane dodatnio lub ujemnie”. Stąd, badając tradycję badamy nie tylko przedmiot ale i postawy wobec przeszłości oraz sposób przekazywania wartości.

18 Wielostronna analiza zakresu problemowego tradycji pozwoliła wyróżnić cztery aspekty:
przedmiotowy – treści przekazywanych dóbr kulturowych, podmiotowy - nosiciele tradycji, czynnościowy – mechanizmy i środki przekazu, edukacyjny - kształtowanie postaw i zintegrowanej tożsamości.

19 Tradycja w aspekcie przedmiotowym rozumiana jest jako dziedzictwo kulturowe i może być traktowana jako synonim kultury. Stanowi całokształt wszystkich wytworów kulturowych, działalności materialnej i duchowej kolejnych generacji, które oddziałują na współczesne i warunkowane są potrzebami przyszłości. Analizujemy więc i badamy składniki życia zbiorowego, które są spuścizną przeszłości mając na uwadze współczesność i przyszłość. W tym przypadku w badaniach można uwzględnić koncepcję podłoża historycznego K. Dobrowolskiego.

20 W życiu społecznym nic bowiem nie zaczyna się od zera i od początków istnienia ludzkości ma miejsce przekazywanie idei i dóbr kultury. Jednak oprócz powyższego może mieć miejsce także tradycja wytworzona, fikcyjna, której celem jest komercja i widowisko aprobowane i oczekiwane w danej społeczności. Stąd mogą być ceremonie i rytuały niezgodne z historycznym przekazem, a uznane za tradycję danej społeczności. Tak więc tradycja obok ożywiania i rewitalizowania przeszłości, wnoszenia określonych treści kulturowych w codzienne masowe życie, może stać się sposobem wykorzystania przeszłości do komercyjnej działalności.

21 Nie ma jednak zgodności co do obiektywnych wskaźników tradycji, wyznaczanych i wskazywanych przez historyków zjawisk i faktów. Stąd wskazuje się na tradycję jako instrument wartościowania pamięci społecznej, oceniający i dokonujący selekcji dziedzictwa. Zwraca się uwagę na subiektywną selekcję, symboliczną ekspresję uznawanych wartości oraz system wierzeń. Należy jednak mieć na uwadze fakt, że specyfiką dziedzictwa kulturowego jest zdolność do trwania pewnych idei, przedmiotów, zachowań, ich zobiektywizowanie, przekaz międzygeneracyjny i oddziaływanie na zachowania innych.

22 Podmiotowe traktowanie tradycji ma miejsce wówczas, gdy określona społeczność, grupa osób, uważa określone zachowania i działania za pożądane, zapewniające im rozwój i poczucie bezpieczeństwa. Mają więc miejsce wartościujące sądy, określanie aprobowanych i zbędnych idei, różne poziomy zaangażowania emocjonalnego, odmienne wyobrażenia, identyfikacje, dyskusje, wskazujące na szacunek do ciągłości i przemijania w kontekście obowiązywania pewnych reguł od zawsze itp.

23 Pozytywne postawy przeplatają się z negatywnymi; raz bierze górę wiedza, innym razem emocje w analizie i interpretacji elementów kultury, które należałoby wybrać, do których winno odnosić się z respektem i szacunkiem.

24 Z pewnością wszelkie idee, dobra materialne i społecznie wytworzone, budzą określone postawy wartościujące w celu podjęcia decyzji, co mamy przejmować z przeszłości, co zachować w pamięci i co przekazywać.

25 Stąd należy pamiętać o współczynniku humanistycznym F
Stąd należy pamiętać o współczynniku humanistycznym F. Znanieckiego i traktować tradycję w kontekście doświadczania, wyborów i ocen subiektywnych. Można odwołać się także do H. G. Gadamera wskazującego na potrzebę głębokiego wejrzenia we własną kulturę czy do Margaret Mead (Kultura i tożsamość). Wskazuje i analizuje kultury postfiguratywne (nieocenieni przodkowie), kofiguratywne (odnalezieni rówieśnicy) i prefiguratywne (zagadkowe dzieci)

26 Chciałbym podkreślić, że każda grupa chroni własny system wartości aby zapewnić sobie poczucie bezpieczeństwa, integracji. W tym przypadku istotne są więzi i struktury społeczne, kierowanie się postawami konformistycznymi czy nonkonformistycznymi. Często więc postawy chroniące dziedzictwo traktowane są jako pożądane, dobre, naturalne, oczywiste, a każde odstępstwo od nich traktowane jest najczęściej jako nienaturalne, niepożądane. Jeśli postawy te uzyskują dodatkowe sankcje prawne, moralne, religijne, wówczas odstępstwa od nich uznawane są za poważne wykroczenia.

27 W aspekcie czynnościowym tradycję traktuję jako transmisję czegoś, co raz zostało wytworzone, zdobyło uznanie i stało się czymś, co się przekazuje bezpośrednio lub pośrednio za pomocą symboli.

28 Dziedzictwo kulturowe może funkcjonować w doświadczeniach członków zbiorowości poprzez przekaz w procesie socjalizacji i wychowania, może być przechowywane w muzeach i innych instytucjach chroniących świadectwa historii cywilizacji, kultur i narodów w celu przekazywania wiedzy i kształtowania zintegrowanych, pełnych postaw wobec dokonań przodków, wywoływania doznań emocjonalnych i estetycznych, integracji grupowej, zachowania ciągłości kulturowej.

29 Z jednej strony pokolenie najmłodsze może sięgać po elementy dorobku kulturowego generacji starszych, traktując przekaz tradycji jako podstawę rozwoju, z drugiej strony odrzucać tradycję jako przeszkodę w realizacji potrzeb i realizacji nowych wartości.

30 K. Dobrowolski wskazywał, że tradycją jest wszelka spuścizna kulturowa, którą ustępujące generacje przekazują pokoleniom wchodzącym w życie. Z kolei J. Szacki wskazywał, że jest częścią dziedzictwa, które żyjące pokolenie aprobuje bądź nie i wyraża to w działaniach mających na celu identyfikację z przodkami albo odcięcie się od nich.

31 Tak więc proces ten zakłada czynną akceptację lub odrzucenie. Stąd J.J. Smolicz zwracał uwagę, że część dziedzictwa, która zostaje poddana czynnej ocenie stanowi żywą tradycję grupy, w odróżnieniu od martwej.

32 Aspekt edukacyjny tradycji integrując powyższe, zauważa i zwraca uwagę na treści dziedzictwa kulturowego, co stanowi obecnie poważny dylemat i wyzwanie edukacyjne, proponuje i akcentuje różne formy i sposoby przekazu treści, zakładając możliwość kształtowania postaw ludzkich umiejących dokonywać wyboru z przeszłości i mobilizujących do kultywowania określonych wartości, norm i zasad, przekonań, zwyczajów i obyczajów.

33 Edukacja włącza kulturowe treści z przeszłości, stąd w pierwszej kolejności zwróciłem uwagę na aspekt przedmiotowy, wypracowuje mechanizmy przekazu w zależności od okoliczności (aspekt czynnościowy) i kształtuje postawy ludzkie (aspekt podmiotowy), które na bazie wiedzy i emocjonalnego stosunku do dziedzictwa przejawiają się w określonych zachowaniach i działaniach wpływających na losy ludzi i społeczeństw.

34 Podejmuje się w tym przypadku problem relacji międzypokoleniowych, nadawania tradycjom wartości, ich rewitalizacji jako potrzeby, a nie tylko transmisji. Dziecko bowiem może rozumieć tradycję jako przeżycie uczestnictwa w obrzędach i obyczajach poprzez twórczą integrację słowa, muzyki, ruchu, tańca, plastyki itp.

35 Współczesność wydaje się wzmacniać, wyzwalać, ale i wymuszać potrzebę sięgania do dziedzictwa kulturowego. Obecnie, w nieustannym poszukiwaniu własnego miejsca, istotnego znaczenia nabiera problem integracji kultury lokalno-regionalnej z uniwersalną, przeciwstawianie się negatywnym ocenom tradycjonalizmu traktowanego jako zacofania i wstecznictwa.

36 Stąd istotnym elementem obok treści i form przekazu odgrywają dyspozycje osobowościowe, poczucie tożsamości jako spotkanie teraźniejszości z przeszłością i antycypowaną przyszłością, co umożliwia z jednej strony zachowanie szacunku do tradycji jako tej części kultury, która jest przekazywana następnym pokoleniom i zdała egzamin trwałości w czasie, z drugiej zaś aktywne uczestnictwo w procesach życia współczesnego, dynamicznego, zmiennego, wielowymiarowego i nieobliczalnego.

37 Istotna wydaje się więc być obecnie umiejętność godzenia przejmowanych elementów kultury, kultywowanie ukształtowanego systemu wartości, składającego się na daną kulturę (język, ideologia, role, struktury przekazywane z przeszłości i wynikające z przemijania) z twórczymi, nowatorskimi i innowacyjnymi działaniami. Mediatorem między jednym a drugim jest oczywiście ludzka świadomość, która nadaje znaczenie określonym elementom kultury, czynna aprobata lub dezaprobata, wybory, zmiany decyzji, konflikty w wyborach itp.

38 Obok zmienności życia współczesnego tradycja także posiada charakter zmienny, dynamiczny, elastyczny, uzależniony sytuacją, warunkami, potrzebami i oczekiwaniami pokoleniowymi. Jedne z pokoleń korzystają z niej z większym, inne z mniejszym marginesem swobody, jedne nadają wartość pewnym elementom, inne odrzucają, w innym czasie zauważa się określone wartości, w innym nie, bardziej przekształca i przystosuje się je do bieżących potrzeb, w innej sytuacji odrzuca.

39 Przykładem mogą być radykalni islamiści, bardziej tradycyjni jako imigranci niż ich krewni w kraju pochodzenia; w jednych warunkach zwiększa się więc znaczenie tradycji, w innych umniejsza.

40 Wykorzystując kategorię tradycji i zaspokajania różnego rodzaju potrzeb nadaje się im nowe znaczenie, modyfikuje się je, przypisuje się inne znaczenie, wprowadza się nie znane dotąd wartości. Nie istotne jest czy jest to zgodne z prawdą historyczną, nauką, dotychczasowym przekazem. Istotna jest propagowana idea, interpretacja autorytetów, która odpowiada określonemu klimatowi ideologicznemu, kształtowanemu systemowi wartości. Przykładem może być także tocząca się ostatnio dyskusja na temat ewolucjonizmu.

41 Sądzę, że problemem jest osłabienie i zmienność wartości uznawanych i realizowanych, co powoduje obumieranie pewnych tradycji lub marginalizowanie. Najtrwalsze wydają się być wzory życia społecznego związane ze stylem funkcjonowania codziennego (kulinaria, zachowania, obyczaje, zwyczaje, obrzędy świąteczne, rytuały, organizacja dnia, tańce, śpiewy, zachowania w towarzystwie itp.).

42 Są to zjawiska, które można oddzielić od sytemu i nie muszą być interpretowane i oceniane w kontekście danej kultury. Dotyczy to także coraz częściej takich wytworów jak sztuka, muzyka, zwyczaje, literatura, ale i normy kulturowe, zwyczaje, praktyki, etyka. Coraz częściej ma miejsce zjawisko przenikania elementów innych kultur i obrzędowości do naszych rodzimych zwyczajów i obrzędowości.

43 Edukacja międzykulturowa kształtuje postawy otwarte na innego człowieka i jego kulturę, umiejętności porozumiewania się z ludźmi różnych ras, języków, religii, stylów życia, postawy zaangażowania na rzecz pokoju, równości, braterstwa, solidarności, pozbycia się poczucia wyższości kulturowej, jak też umiejętności dialogu i negocjacji, poszanowania odmienności, tolerancji, przeciwstawiania się ksenofobii, dyskryminacji, wrogości itp.

44 Mamy więc 14 lutego Dzień Zakochanych – Dzień św
Mamy więc 14 lutego Dzień Zakochanych – Dzień św. Walentego (Walentynki), które wchodzą do naszych tradycji. Zauważamy w kontekście wyjazdów do Irlandii i przyjaźni z Irlandią św. Patryka, patrona Irlandii, który miał uwolnić Irlandię od plagi wężów i stąd wizerunek św. Patryka wypędzającego węże z liściem koniczyny (obecnie godło Irlandii, a 20 marca astronomiczna wiosna, dzień zielonych i jednocześnie św. Patryka).

45 W edukacji szkolnej ma miejsce wiele zwyczajów i obrzędów związanych z uroczystościami i ceremoniami szkolnymi poczynając od ślubowań do pożegnań absolwentów. Obrzędowy charakter uroczystości i imprez, specyficzny klimat tworzony przez tradycje lokalne i regionalne, związane z osobą patrona szkoły, stroje, symbole przynależności do danej społeczności, sprzyjają integracja i identyfikacji.

46 W szkole funkcjonuje wiele elementów tradycji, obrzędowości i symboliki i dobrze byłoby podtrzymywać ich znaczenie i nie osłabiać wartości. Należą do nich między innymi zwyczaje i obrzędy związane z porami roku i ważnymi datami w kalendarzu:

47 - pożegnanie lata - latawce, wystawy skarbów letnich we wrześniu - muszelek, szyszek, ziół, dzień pieczonego ziemniaka, rajdy piesze i rowerowe itp., - obrzędy związane rozpalaniem ognia – śpiewy i gawędy o miejscach, symbolach, ludziach związanych z regionem, legendy, baśnie, wróżby i przypowieści, - Andrzejki – wigilia imienin św. Andrzeja to okazja do zabawy we wróżby i przepowiednie dotyczące losów członków klasy w najbliższym roku,

48 - początek grudnia - dzień św. Mikołaja, związany z prezentami. Z
- początek grudnia - dzień św. Mikołaja, związany z prezentami. Z. Kossak opisuje poczynania Mikołaja, później biskupa i świętego, pełne szlachetności i troski o dzieci żyjące w biedzie – kształtowanie wrażliwości, potrzeby niesienia pomocy i sprawiania radości z obdarowywania innych, - powitanie pierwszego śniegu, choinka, klasowa wigilia Bożonarodzeniowa, - bal przebierańców (od stycznia gdy trwa okres balów i zabaw – konkursy na stroje, najśmieszniejsze miny itp.), - dokarmianie ptaków i zwierząt, wyprawy do lasu itp.,

49 - pożegnanie zimy i powitanie wiosny (obrzęd palenia lub topienia Marzanny, słomianej kukły symbolizującej niechcianą już w marcu zimę, ale można inaczej poprzez śpiew i okrzyki symbolizować niechęć do zimy), - symbole wiosny (gaik-maik) – gałąź ustrojona we wstążki kolorowe (pochodowi z gaikiem towarzyszą piosenki wyrażające radość z nadejścia wiosny i zmiany w przyrodzie), - dzień wagarowicza – pierwszy dzień wiosny, - sprzątanie świata, - zwyczaje związane z Wielkanocą (bogata symbolika, palmy, pisanki),

50 - zwyczaj majówek, wiosennych wycieczek w plener z zabawami, śpiewami, rozmowami, posiłkami na świeżym powietrzu, obserwacją przyrody, - powitanie lata, okres kończący rok szkolny, poszukiwanie kwiatu paproci itp.

51 Podobnie można wskazywać na szczególne daty w kalendarzu związane ze znaczącymi osobami: Dzień Babci, Dziadka, Matki, Ojca, imieniny, urodziny, zwyczaje i obrzędy związane z ważnymi wydarzeniami w życiu grupy i jednostki. Przygotowanie uroczystości, kultywowanie zwyczajów i obrzędów wymaga łączenia elementów różnych działań ucznia (ekspresja ruchowa, plastyczna, muzyczna, praktyczne działanie).

52 Wykorzystanie symboli, elementów ozdobnych, efektów plastycznych i ruchu powoduje, że mamy ciekawe widowisko i atrakcyjną zabawę w procesie poznawania treści kulturowych, poglądów, norm, zasad postępowania z przeszłości. Jednak jak wskazywał C.K. Norwid przeszłość to jest dziś – tylko cokolwiek dalej.

53 Reasumując, chciałbym zauważyć, że przenoszenie z pokolenia na pokolenie tradycji kształtuje, doskonali i integruje jednostkę i grupę ukierunkowując kolejne pokolenia ku społecznie użytecznym wartościom. Istotą wydaje się być zawsze problem - kto przejmuje, kto dziedziczy i czy jest przygotowany do tego, czy rozumie wagę i moc dziedziczenia.

54 Tradycje przechowywane, a następnie przekazywane, z większym lub mniejszym pietyzmem warunkują bowiem spoistość wszelkich grup społecznych, ich rozwój we wszystkich dziedzinach życia indywidualnego i zbiorowego. Stąd należy pamiętać o edukacji jednostek i grup do ich dziedziczenia.

55 Literatura: Bukowska-Floreńska I., Społeczno-kulturowe funkcje tradycji w społecznościach industrialnych Górnego Śląska, Katowice 1987., Burszta J., Kultura ludowa – kultura narodowa, Warszawa 1974., Dobrowolski K., Studia nad życiem społecznym i kulturą, Warszawa 1966., Dyczewski L., Rodzina twórcą i przekazicielem kultury, Lublin 2003., Encyklopedia Socjologii, t.4, Warszawa 2002., Gadamer H.G., Prawda i metoda, Kraków 1993., Kossak Z., Szaleńcy Boży, Warszawa 1965., Kultura współczesna a wychowanie człowieka pod red. D. Kulinowskiego, Lublin 2006., Kultury narodowe na pograniczach pod red. J. Nikitorowicza, J. Halickiego, J. Muszyńskiej, Białystok 2006., Mała Ojczyzna. Kultura, Edukacja, Rozwój lokalny pod red. W. Theissa, Warszawa 2001., Międzygeneracyjna transmisja dziedzictwa kulturowego. T. I, II, pod red. J. Nikitorowicza, J. Halickiego, J. Muszyńskiej, Białystok 2003., Nikitorowicz J., Kreowanie tożsamości dziecka. Wyzwania edukacji międzykulturowej, Gdańsk 2005., Szacki J., Tradycja. Przegląd problematyki, Warszawa 1971., Smolicz J. J., Kultura i nauczanie w społeczeństwie wieloetnicznym, Warszawa 1990., Szczepański J., Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1963., Ziemski F., Korzeniowska W., Dymara B., Dziecko w świecie tradycji, Kraków 2002.,