Decydowanie emocjonalne i irracjonalne

Prezentacja na temat: "Decydowanie emocjonalne i irracjonalne"— Zapis prezentacji:

1 Decydowanie emocjonalne i irracjonalne
Dr hab. Jacek Ziółkowski

2 Wymiary uwarunkowań decydenckich
Środowiskowe Biologiczne Kulturowe Ekonomiczne Społeczne Psychiczne

3 Decydowanie emocjonalne
Inteligencja emocjonalna – Goleman Mózg emocjonalny a mózg racjonalny Czynniki wzmagające myślenie emocjonalne Emocje a teoria gier Rola stereotypów i kategoryzacji Frustracje i stres Niepewność a emocje

4 Psychologiczne teorie decydowania politycznego
pierwszym z nich jest model analizy zachowań pojedynczego decydenta, jego osobowości i emocji; tu analiza np.: osoby Hitlera, Stalina, Putina itp. drugim modelem jest analiza typologiczna, dotycząca pewnych grup decydentów politycznych; cel badań stanowi wtedy dokonanie klasyfikacji zachowań decyzyjnych i ich wyjaśnianie, a także poszukiwanie ich genezy oraz tworzenie agregatów funkcjonalnych, na przykład polityków autorytarnych, dogmatycznych, konserwatywnych, machiawelistów, rewolucjonistów trzecim modelem jest analiza wielkich agregatów psychologicznych, składających się z pojedynczych polityków oraz ich typów; w ujęciu psychologicznym próbuje się wtedy wyjaśnić charakter narodowy czy cechy osobowości politycznej narodu.

5 BIOLOGICZNE UWARUNKOWANIA DECYDOWANIA POLITYCZNEGO
Na poziomie ogólnej analizy biopolitycznej rozważane są trzy zagadnienia: czynniki wewnętrzne, będące charakterystycznymi cechami decydenta, czynniki zewnętrzne o charakterze naturalnym oraz pochodzącym od innych ludzi problemy komunikacji niewerbalnej.

6 CZYNNIKI WEWNĘTRZNE zdrowie, płeć, wiek, zmęczenie rytmy biologiczne.

7 ZDROWIE decydenta politycznego
stanowi ono biologiczną podstawę odporności na stresy, umożliwia w pełni skuteczne uczestnictwo polityczne oraz prawidłową ocenę wydarzeń politycznych. Zdrowi politycy są bardziej energiczni i bardziej skłonni do działań reformatorskich, a znacznie rzadziej ulegają nastrojom konformistycznym. Brak zdrowia wpływa na realizację funkcji poznawczych oraz na styl reakcji emocjonalnych. Czasami chory nawet nie jest świadomy tego, że jego reakcje stanowią funkcję zakłóceń zdrowotnych. Skutki choroby grupy decyzyjnej:

8 PŁEĆ DECYDENTA POLITYCZNEGO
Stwierdzono, że mężczyźni myślą bardziej logicznie i analitycznie, natomiast kobiety bardziej emocjonalnie i holistycznie — syntetyzują całość problemów, ale bardziej w oparciu o intuicję niż o operacje logiczne. Mężczyźni są „budowniczymi drabin", stale dążą do ustalania swojego miejsca w hierarchii, widzą świat jako układ struktur pionowych, budują je więc, definiują w nich swoje miejsce i stale wspinają się po kolejnych szczeblach. Natomiast kobiety dążą do kontaktu, bliskości, współpracy i więzi. Świat postrzegają poprzez struktury poziome, są „wielkimi tkaczkami" relacji powiązań mężczyźni są bardziej skłonni do postrzegania polityki jako pola walki o władzę, status i wpływy, do czego prowadzą strategie bardziej agresywne. dla kobiet polityka staje się sferą współpracy i koordynacji, do której doprowadzić mogą jedynie strategie bardziej pokojowe vide: kobieta w polityce – analiza typologiczna

9 Problem, a reakcje kobiet i mężczyzn
Mężczyźni dążą do ustrukturalizowania problemu i znalezienia optymalnego rozwiązania. Kobiety zaś czują potrzebę dzielenia się problemem na zasadzie równości stron, cementowania grupy i wzajemnego zrozumienia, natomiast sam problem może pozostać nie rozwiązany. teorię racjonalnych decyzji politycznych można uważać za „męską", teorię emocjonalną za bliską „żeńskiemu" widzeniu świata polityki,

10 WIEK DECYDENTA W miarę upływu lat, a szczególnie po ukończeniu czterdziestki, nasilają się negatywne skutki starzenia, spada odporność człowieka na stres, słabnie też pamięć i zdolność koncentrowania uwagi Wzrastają natomiast skłonności do irytacji, uporu, wybuchów emocjonalnych, nadmiernej pewności siebie i arogancji, co w dużej mierze stanowi funkcję arteriosklerozy. Z drugiej strony, podkreślane są zalety wieku zaawansowanego. decydenci są bowiem bardziej dojrzali, doświadczeni i ostrożni, a posiadają także większe poczucie odpowiedzialności za swoje działania.

11 ZMĘCZENIE Czynni politycy zwykle cierpią na brak czasu, przepracowanie, brak snu, a czasem zmęczenie stanowi prostą funkcję nieumiejętności rekreacji i odpoczynku Skutki przemęczenia to: osłabiona zdolność percepcji, zakłócenia w komunikowaniu się z otoczeniem, poczucie braku świeżości myśli ograniczenie wyobraźni, utrata zdolności myślenia o przyszłości i przewidywania, uwięzienie myślenia w prymitywnych stereotypach błędna ocena priorytetów działania, rozdrażnienie, silna skłonność do podejmowania wyłącznie działań obronnych, konserwatyzm, wydłużenie czasu reakcji na bodźce oraz czasu na podjęcie decyzji. Przemęczeni decydenci mają tendencję do podejmowania nieracjonalnych decyzji nawet w sprawach zupełnie łatwych i rutynowych.

12 RYTMY BIOLOGICZNE Rytmy dobowe powodują zmiany składu krwi i temperatury ciała, a, co za tym idzie, także wydolności intelektualnej i emocjonalnej. występują także rytmy biologiczne, biegnące od daty urodzenia, co umożliwia dokładne określenie: zdolności fizycznej polityka (rytm trwający 23 dni), psychiczno-emocjonalnej (co 28 dni) intelektualnej (rytm 33 dniowy). działania polityczne nie stanowią prostej funkcji cykli biologicznych, wywierają jednak jakiś, choćby kilkuprocentowy, wpływ na jakość decydowania politycznego.

13 Rytmy biologiczne

14 CZYNNIKI ZEWNĘTRZNE Zewnętrzne czynniki biopolityczne można podzielić na dwie grupy: naturalne pochodzące od ludzi. Zewnętrzne czynniki naturalne są związane ze stanami natury i człowiek nie ma nad nimi bezpośredniej kontroli.: Można do nich zaliczyć zmiany ciśnienia atmosferycznego, temperatury powietrza, jego wilgotności (co bywa szczególnie dokuczliwe), zanieczyszczenia powietrza, poziomu tlenu, pór roku czy nawet jedenastoletnie cykle promieniowania słonecznego. Ludzie starsi są bardziej narażeni na negatywne wpływy pogody, pojawiające się najczęściej w okresach przechodzenia frontów atmosferycznych, zmiany pory roku, pogody itp.

15 Czynniki zewnętrzne pochodzenia ludzkiego
Czynniki zewnętrzne pochodzenia ludzkiego stanowią funkcję zachowań innych ludzi i mogą być rozpatrywane zarówno w stosunku do członków elit politycznych, jak i całego społeczeństwa. Tu zaliczyć można przede wszystkim powstawanie stanów emocjonalnych, które stanowią bodźce, stymulujące człowieka do podjęcia działania. Stany emocjonalne są wywoływane przez działania innych ludzi, przede wszystkim wtedy, gdy stwarzają zagrożenie. Stany pobudzenia emocjonalnego wywołują głębokie zmiany fizjologiczne: Zmiany wewnętrzne polegają na: wzroście ciśnienia krwi, przyspieszeniu tętna, wzroście zużycia tlenu, wzroście temperatury skóry wydzielaniu wielu hormonów, co powoduje przekształcanie chemicznego składu krwi np.: adrenalina, testosteron, dopamina – vide wpływ leków psychotropowych na życie polityczne

16 Zachowanie polityczne jednostki stanowi bezpośrednią funkcję trzech czynników
sytuacji decyzyjnej Sytuacja decyzyjna wynika z przesłanek działania, mających kilkanaście różnorodnych wymiarów: są to czynniki: historyczne, polityczne społeczne, które ukształtowały dane wydarzenia, wszelkie rodzaje norm społecznych, typy osobowościowe, politycznej osobowości decydenta. osobowość polityczna obejmuje fundamenty, na których opierają się postawy oraz same postawy polityczne, które stanowią funkcję kilkunastu czynników społecznych, kształtujących powstanie i rozwój osobowości. interesów struktur społecznych i organizacji politycznych, a także stanu jego świadomości, dotyczącej tych interesów.

17 Wysoki wpływ osobowości politycznej na podejmowane decyzje
Zupełnie nowa sytuacja polityczna: Sytuacja bardzo złożona i skomplikowana: Sytuacja zawierająca wewnętrzne sprzeczności także uniemożliwia podjęcie łatwej i racjonalnej decyzji: Sytuacja bezkarności decydenta za podjęcie decyzji oraz za przyszły stan spraw, który wyłoni się po jej implementacji: Sytuacja kryzysowa, w której decyzje trzeba podejmować szybko, spontanicznie i bez głębokich przemyśleń. Polityk ma poczucie misji w stosunku do sytuacji. Polityk jest osobiście emocjonalnie zaangażowany w sytuację decyzyjną. Polityk nie ma doświadczenia, wykształcenia czy umiejętności praktycznych, koniecznych w danej sytuacji decyzyjnej. Polityk nie wie jaka jest sytuacja, ponieważ nie może zdobyć odpowiednio pełnych i godnych zaufania informacji.

18 Osobowość a decydowania
„Osobowość jest centralnym systemem regulacji i integracji czynności ludzkich". Dzięki osobowości człowiek posiada zdolność integrowania napływających informacji i tworzenia jednolitego obrazu sytuacji decyzyjnej, integrowania możliwych kierunków działań w kilka tendencji kierunkowych oraz integrowania różnych technik i sposobów zachowania się F. Greenstein, rozważając relacje pomiędzy stanem środowiska, wewnętrznymi cechami polityka oraz jego reakcjami, doszedł do wniosku, że czynnikiem krytycznym są właśnie cechy osobowościowe. Bodźce środowiskowe bywają różne, ale ten sam bodziec wywołuje odmienne reakcje ludzkie, a zależą one od osobowości decydenta.

19 JEDNOWYMIAROWE KLASYFIKACJE OSOBOWOŚCI POLITYCZNEJ
Rozróżnienie: demokratyczne vs autorytarne opiera się na następujących kryteriach: Sposobach wyznaczenia celów (wspólne dla stron relacji vs jako odbicie preferencji przywódcy) Kontroli wykonania zadania (członkowie grupy vs przywódca samodzielnie) Proporcji kar i nagród (dominacja nagród vs dominacja kar) Oceny wykonania zadania (z udziałem vs bez udziału grupy)

20 Osobowość autorytarna decydenta
konserwatyzm prawicowy – niechęć do nowości, zmian poglądów, umysł „zamknięty” wokół tradycji; dogmatyzm myślenia – silne przekonanie o racji, brak dopuszczania innych poglądów; destruktywność i cynizm – poniżanie, instrumentalne traktowanie innych, „inni” to przedmioty i narzędzia; brak tolerancji dla dewiantów (w sensie kulturowym i statystycznym) - dewiant to obcy czyli wróg; własne negatywne odczucia i uczucia są przypisywane innym: projekcja negatywnych uczuć - tu innym przypisuje się wrogość;

21 Osobowość autorytarna
autorytarna agresja - to skłonność do przemocy i agresji w różnych wymiarach życia społecznego; antyintracepcja - niechęć to introspektywnego wglądu w strukturę własnych poglądów; przesądność i stereotypowość - to skłonność do ulegania uproszczeniom poznawczym, niechęć do teoretyzowania, refleksji filozoficznej; potępianie słabości - słabość innych działa wręcz prowokująco, pobudza do poniżania i agresji; konformizm wobec autorytetów (zwłaszcza osób silniejszych)

22 Osobowość paranoidalna
paranoja stanowi najważniejszą zmienną interweniującą w studiach nad decydowaniem politycznym oraz zjawiskami percepcji i mispercepcji politycznej. osobowość paranoiczną posiadało blisko 12% wyborców, ale aż blisko 46% wybranych polityków. Nadreprezentacja wyniosła 400%. ludzie o osobowości maniakalno-depresyjnej, których nadreprezentacja była aż siedmiokrotna (21% wśród wybranych, a tylko 3% wśród wyborców) Znaczna jest też nadreprezentacja osobowości narcystycznej natężenie cech osobowości paranoidalnej wywiera głęboki wpływ na decyzje, podejmowane przez danego polityka. Ludzie o takiej osobowości wchodzą do ośrodków decyzyjnych wszystkich państw i wnoszą do nich swe zaburzone osobowości oraz emocje, musi mieć to wpływ na kształt podejmowanych decyzji, ponieważ ich emocje udzielają się innym

23 Cechy osobowości paranoidalnej
podejrzliwość; ksobność; mania wielkości; agresja wrogość; myślenie urojeniowe; projekcje

24 Źródło sterowania a osobowość
Osoby sterowane od wewnątrz, przez głęboko zinternalizowany system wartości, są przekonane o tym, że ich osobiste osiągnięcia stanowią przede wszystkim funkcję własnych kompetencji, motywacji czy zdolności. Podzielają więc pogląd, że „każdy jest kowalem własnego losu". Uważają, że osiągane sukcesy są wynikiem ich ciężkiej pracy, a nie szczęścia. Planują przyszłe działania i są pewne, że te plany wykonają. Sądzą, iż to co się z nimi dzieje jest ich zasługą. Decyzje polityczne podejmować więc będą w oparciu o wewnętrzny system wartości.

25 Źródło sterowania a osobowość
jednostki sterowane zewnętrznie są przekonane, że ich sukcesy i niepowodzenia są przede wszystkim zależne od funkcjonowania sił zewnętrznych, na które nie mają żadnego wpływu: głoszą więc, iż o wszystkim decydują struktury wielkich organizacji, a one pełnią jedynie rolę małych kółeczek w machinie państwowej, podzielają więc pogląd, że „na układy nie ma rady". Sądzą, że dostanie dobrej pracy wcale nie zależy od kompetencji, ale od znalezienia się w odpowiednim miejscu o odpowiedniej porze. Nie są entuzjastami planowania, ponieważ zbyt wiele rzeczy jest dziełem przypadku. Czują, iż nie mogą kontrolować sił, które kierują ich życiem.

26 Aksjologia a typy decydentów
Fundamentaliści, Fundamentaliści, a czasem wręcz fanatycy, podejmują „twarde" decyzje aksjologiczne, są głęboko przekonani o tym, że ich widzenie świata jest jedynie słuszne, a ten bardzo prosty sposób myślenia opiera się na absolutyzowaniu wartości oraz ignorowaniu wszelkich innych elementów sytuacji decyzyjnej. Wyrachowani Cechą osobowości wyrachowanej także jest brak podatności na argumentację i dowodzenie. Decyzje polityczne są również podejmowane przede wszystkim w oparciu o przyjęty system wartości, ale już bez wewnętrznego poczucia misji i rewolucyjnego zapału, natomiast po uwzględnieniu stanu rzeczywistości politycznej. Konsekwentni Cechę osobowości konsekwentnej stanowi otwartość na dowodzenie racji oraz argumentację, ale równoczesny, nie do końca racjonalny, upór. Taki decydent potrafi jednak zmienić swój system wartości, jeżeli dostrzeże, iż stał się on nieadekwatny w stosunku do ewoluującej rzeczywistości, ale to on podejmuje decyzje.

27 funkcja pełniona w systemie politycznym
Teoretyk wskazuje nowe ścieżki, jest prekursorem doniosłych zmian, w sferze mentalności, świadomości odbiorców Wskazuje nowe drogi, jest zatem czynnikiem uświadomienia odbiorców. Agitator to przywódca okresu dynamicznych zmian: skłania on swych wyznawców – mową i czynem – do aktywnego zachowania. To postać adekwatna do czasów rewolucji, głębokich i faktycznych zmian w strukturze społecznej. Administrator jest podmiotem bieżącego zarządzania przydatny w czasach stabilności, gdzie liczy się sprawność organizacyjna.

28 DWUWYMIAROWE KLASYFIKACJE OSOBOWOŚCI POLITYCZNEJ
Osobowość aktywnie adaptacyjna: charakteryzuje polityków bardzo pozytywnie nastawionych do swojej działalności publicznej i równocześnie bardzo aktywnych. Takich ludzi cechuje optymizm, wysoka samoocena, racjonalność, elastyczność, skuteczność działania, osiąganie sukcesów, a także wysoka energia w definiowaniu i atakowaniu problemów (a nie ludzi). Istotę ich decydowania stanowi zmienianie środowiska, ale dzięki racjonalnemu adaptowaniu się do jego wymagań. Osobowość pasywnie adaptacyjna stanowi połączenie pozytywnego stosunku do swojej działalności z pasywnym stylem decyzyjnym. Istotą działań takich osób jest wchłanianie wpływów środowiskowych i czerpanie z tego faktu optymizmu oraz zadowolenia z siebie. Politycy są ugodowi, sympatyczni i skierowani na dobre stosunki z innymi ludźmi, ale mało skuteczni

29 DWUWYMIAROWE KLASYFIKACJE OSOBOWOŚCI POLITYCZNEJ
Osobowość nieadaptacyjna, swą agresję kierująca na zewnątrz, stanowi funkcję połączenia negatywnego stosunku do swej działalności publicznej ze znaczną aktywnością. Polityk tego rodzaju jest zniechęcony, ale równocześnie bardzo energiczny. Przymusowa, wewnętrznie motywowana aktywność jest tu połączona z niechęcią do siebie, co rodzi pesymizm, którego skutkiem zewnętrznym staje się nieskuteczność, a to rodzi agresję. Osobowość nieadaptacyjna, kierująca agresję do wewnątrz, W wymiarze wewnętrznym występuje tu zniechęcenie, a w wymiarze zewnętrznym zaniechanie działań, co w sumie prowadzi do braku zachowań dostosowujących i kierowania agresji do wewnątrz, na samego siebie. Politycy tego rodzaju postrzegają działalność polityczną w kategoriach ciężkiej i niewdzięcznej służby, nisko oceniają swoje kwalifikacje, a tym samym stają się pesymistami, nieskłonnymi do podejmowania ryzyka, dryfującymi pod naciskiem środowiska politycznego.

30 WPŁYW FRUSTRACJI NA PROCESY DECYDOWANIA POLITYCZNEGO
Pojęcie „frustracja" jest definiowane jako taki stan ludzkiego organizmu, wywołany pojawieniem się przeszkody na drodze do celu, który powoduje zachowanie nieadekwatne w stosunku do sytuacji decyzyjnej. Przeszkody zewnętrzne, pojawiające się na drodze do celu, są częścią składową obiektywnie istniejącej sytuacji decyzyjnej, w której działa człowiek i mogą być bierne lub czynne: Przeszkody zewnętrzne bierne blokują możliwość działania, ale nie stwarzają dodatkowego zagrożenia dla jednostki. przeszkody zewnętrzne czynne nie tylko uniemożliwiają realizację celu, ale także budzą dodatkowe poczucie zagrożenia jednostki, ponieważ są zwykle skutkiem działania innych ludzi.

31 Źródła frustracji konflikty motywacyjne, dysonans poznawczy:
Dysonans poznawczy powstaje wtedy, gdy dociera do nas informacja sprzeczna z naszym wyobrażeniem siebie jako osoby rozsądnej i sensownej. konfliktowa struktura osobowości: Występuje ona wtedy, gdy dany człowiek równocześnie posiada potrzeby, które całkowicie wzajemnie się wykluczają.

32 Skutki frustracji Zachowania agresywne, Fiksacja Regresja

33 Mechanizmy sterujące frustracją
Represja polega na wypieraniu ze świadomości myśli o celach działania i o napotkanej przeszkodzie, a więc myśli wywołujących lęk czy niepokój. Projekcja to przypisywanie innym ludziom czy ich grupom takich cech, których jednostka nie akceptuje u siebie. Racjonalizacja stosowana jest wtedy, gdy podmiot działa niezgodnie z własnymi przekonaniami. Substytucja polega na reinterpretacji wartości celu w kierunku jej obniżenia, ponieważ pełna realizacja celu wydaje się niemożliwa do osiągnięcia. Podejmowane są wtedy działania, mające doprowadzić do realizacji celów łatwiejszych. Dysocjacja to mechanizm obronny, polegający na oddzielaniu myśli od działań czy teorii od praktyki. Pozwala ona na podejmowanie czynności nawet całkowicie niezgodnych z przekonaniami podmiotu, ale bez narażania go na frustrację i samopotępienie.

34 WPŁYW STRESU NA PROCESY DECYDOWANIA POLITYCZNEGO
W ujęciu biologicznym, stres oznacza zespół zmian fizjologicznych, zachodzących w organizmie ludzkim, pojawiających się w odpowiedzi na działanie stresorów, czyli bodźców szkodliwych. W ujęciu psychologicznym, stres jest zespołem zmian w psychicznych mechanizmach regulacyjnych (osobowości) pod wpływem trudnych sytuacji. podejmowanie jakichkolwiek decyzji, a szczególnie politycznych, jest związane z umiejętnością reagowania w sytuacjach, które prawie zawsze należą do kategorii „sytuacji trudnych", a więc wywołujących stres.

35 ŹRÓDŁA STRESORÓW Zakłócenia, Zagrożenia Deprywacje

36 SKUTKI STRESU Polegają na wzroście aktywności organizmu i pojawieniu się przejawów silnych emocji. Sytuacja stresowa uruchamia pradawne mechanizmy reakcji na sytuację zagrożenia i wyzwala biologiczne przemiany, przygotowujące człowieka do walki lub ucieczki. We krwi pojawiają się duże dawki adrenaliny i następują zmiany w pracy układu krążenia. utrzymywanie się takiego stanu, przez dłuższy okres czasu powoduje chorobowe zmiany organizmu. skutki stresu zależą od dwu podstawowych zmiennych: siły działania stresora osobniczej odporności na stres.

37 Prawo Yerkesa-Dodsona,
Skutki stresu można obserwować w trzech podstawowych fazach: mobilizacji, rozstrojenia destrukcji

38 WPŁYW KRYZYSU NA PROCESY DECYDOWANIA POLITYCZNEGO
Najważniejsze, obiektywnie istniejące, kryteria wyodrębniania takiej sytuacji spośród innych to: destabilizacja, groźba wojny krótki czas na reakcję. w czasie kryzysów, wpływ emocji polityków na treść podejmowanych decyzji jest największy. w sytuacjach kryzysowych mózg emocjonalny rozpala się tak dalece, że żadne argumenty racjonalne do niego już nie trafiają w sytuacjach kryzysowych często przeważają bardziej prymitywne sposoby zachowań. decyzje kryzysowe są podejmowane przez mniej liczne grupy decydentów

39 WPŁYW KRYZYSU NA PROCESY DECYDOWANIA POLITYCZNEGO
pojawienie się sytuacji kryzysowej wzmacnia spoistość grupy decyzyjnej. powoduje spadek zachowań powodujących wewnętrzne tarcia wśród decydentów. spoistość grupy decyzyjnej w czasie kryzysu spada, jeżeli przywódcy nie potrafią znaleźć rozwiązania problemu. decyzje polityczne, które w sposób bezpośredni odnoszą się do sfery wartości są, w czasie kryzysu, podejmowane wyłącznie na najwyższym szczeblu hierarchii organizacyjnej. narastanie zjawisk kryzysowych powoduje nadmierną i zbyteczną wymianę informacji w sieci łączności, a to pociąga za sobą: przeładowanie kanałów informacyjnych, liczne „szumy informacyjne" zmniejszenie możliwości decydentów pełnego zrozumienia oraz oceny nadchodzących wiadomości

40 Kryzys a proces decyzyjny
ośrodek decyzyjny w sposób mniej wszechstronny poszukuje informacji o sytuacji decyzyjnej. ośrodki podejmowania decyzji politycznych mają skłonność do przyjmowania nadchodzących informacji przez pryzmat akceptowanych dotychczas teorii, schematów i wyobrażeń. W trakcie narastania kryzysu politycznego na ogół zmniejsza się liczba rozpatrywanych przez decydentów alternatyw, a równocześnie spada także zdolność precyzyjnej oceny prawdopodobnych skutków poszczególnych wyborów, możliwych do przyjęcia

41 Wzrost napięcia a decydowanie
traktowanie pogłosek i plotek jako faktów, spłycanie poczucia przyszłości, decydowanie coraz bardziej w oparciu o emocje, a nie na podstawie myślenia racjonalnego, rozpatrywanie rzeczywistości w kategoriach manichejskich (czarno-białe analizy „z nami czy przeciwko nam"), dokonywanie zmian w hierarchii wartości politycznych, bardzo silne opieranie myślenia na stereotypach, łatwe przyjmowanie podejrzeń i własnych obaw jako stwierdzonych faktów, pojawianie się regresji, czyli odwrotu w kierunku najbardziej podstawowych wzorów zachowań