Uwagi merytoryczne do adaptacji kartoteki MeSH Aniela Piotrowicz Biblioteka Główna Akademii Medycznej im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu.

Prezentacja na temat: "Uwagi merytoryczne do adaptacji kartoteki MeSH Aniela Piotrowicz Biblioteka Główna Akademii Medycznej im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu."— Zapis prezentacji:

1 Uwagi merytoryczne do adaptacji kartoteki MeSH Aniela Piotrowicz Biblioteka Główna Akademii Medycznej im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

2 Tezaurus MeSH – zbiór pojęć czy słownik terminów? NLM określa MeSH jako tezaurus kontrolowanego słownictwa (controlled vocabulary thesaurus), który zawiera zestawy terminów nazwanych deskryptorami (terms naming descriptors) w hierarchicznej strukturze, pozwalającej na poszukiwanie na różnych poziomach szczegółowości. Jak wynika z definicji, tezaurus MeSH jest słownikiem terminów / deskryptorów. Scope Note: Controlled vocabulary thesaurus produced by the NATIONAL LIBRARY OF MEDICINE. It consists of sets of terms naming descriptors in a hierarchical structure that permits searching at various levels of specificity.

3 Tezaurus MeSH – zbiór pojęć czy słownik terminów? Pani Dyr. A. Uryga w podsumowaniu korespondencyjnej dyskusji napisała, że „budowa haseł przedmiotowych MeSH – w odróżnieniu od dekad poprzednich – jest skierowana na pojęcia, a nie na terminy. Scope Note, która pojawia się przy każdym rekordzie hasła, podpowiada, jaki kontekst problemów odpowiada pojęciu i często deskryptor (dopiero wraz z askryptorami i powiązaniami) stanowi o kontekście i wskazuje na konieczność przenoszenia ról i budowania wyrażenia bardziej opisowego niż terminologicznego”. Można się zgodzić z tą częścią wypowiedzi, że „scope note” określa kontekst problemów odpowiadających pojęciu (a właściwie jest definicją terminu / deskryptora) i często deskryptor dopiero wraz z askryptorami i powiązaniami stanowi o kontekście. Ale z tego nie wynika „konieczność przenoszenia ról i budowania wyrażenia bardziej opisowego niż terminologicznego”.

4 Tezaurus MeSH – zbiór pojęć czy słownik terminów? Przykładem takiego opisowego podejścia może być przyjęcie dla hasła VIRUS INTEGRATION rozbudowanych, opisowych odpowiedników polskich: INTEGRACJA WIRUSOWEGO DNA DO GENOMU GOSPODARZA POŁĄCZENIE DNA WIRUSOWEGO Z DNA KOMÓRKI INTEGRACJA WIRUSA Z DNA KOMÓRKOWYM i brak zgody na krótki polski termin INTEGRACJA WIRUSA lub INTEGRACJA WIRUSÓW podczas gdy zakres znaczeniowy terminu określony został dokładnie w definicji hasła: Scope Note: Insertion of viral DNA into host-cell DNA. This includes integration of phage DNA into bacterial DNA (LYSOGENY) to form a PROPHAGE or integration of retroviral DNA into cellular DNA to form a PROVIRUS.

5 Tezaurus MeSH – zbiór pojęć czy słownik terminów? Na marginesie trzeba zauważyć, że długość terminu przyjętego nie jest bez znaczenia. Terminy MeSH używane są przez biblioteki zarówno do charakterystyki rzeczowej dokumentów w bazach katalogowych, jak i do indeksowania publikacji w bazach bibliograficznych. Systemy komputerowe mają z reguły ograniczoną długość linii w indeksach i istnienie zagrożenie „ucięcia” zbyt długiego hasła. Główna Biblioteka Lekarska zdecydowała się na wprowadzanie skrótów wyrazów w terminie przyjętym, co dość trudno zaakceptować. Nie da się założyć limitu znaków w terminie przyjętym, gdyż mogłoby to spowodować utrudnienia w zachowaniu merytorycznej poprawności terminów przyjętych. Trzeba jednak mieć stale na uwadze, że tezaurus to zbiór terminów a nie wyrażeń opisowych i starać się tworzyć terminy zwięzłe, choć adekwatne znaczeniowo. Zrozumienie i akceptacja budowy terminów w kartotece MeSH są niezbędne w celu wypracowania właściwego podejścia do adaptacji kartoteki i doboru najwłaściwszych terminów w języku polskim. Rozbieżności w tym zakresie uniemożliwiają zachowanie logiki i „jednorodności gramatycznej” w zakresie polskiej terminologii.

6 MeSH – Medical Subject Headings – medyczne hasła przedmiotowe Drugim ważnym warunkiem, który należy określić i przyjąć jako normę w adaptacji terminologii MeSH, jest zrozumienie, że mamy do czynienia ze słownictwem medycznym i wszystkie terminy z zakresu innych nauk, np. genetyki czy parazytologii, powinny być zgodne z używanymi w medycynie. Przykładem wagi tego problemu może być długo dyskutowany problem terminu dla hasła PROTOZOAN INFECTIONS W oparciu o zalecenia Polskiego Towarzystwa Parazytologicznego, ośrodek krakowski forsuje opinię, że dla infekcji parazytologicznych zastrzeżone są następujące terminy: zarażenie, inwazja, choroba inwazyjna, a unika terminu „zakażenie” jako przeznaczonego dla chorób, infekcji bakteryjnych i wirusowych.

7 MeSH – Medical Subject Headings – medyczne hasła przedmiotowe W piśmiennictwie medycznym bardzo często spotykane jest wyrażenie „zakażenie pierwotniakami”. Natomiast biolodzy częściej piszą o zarażeniach i inwazjach. W hierarchii MeSH wszystkie te „zarażenia” usytuowane są pod chorobami pasożytniczymi: C03 - Parasitic Diseases C03.211 - Ectoparasitic Infestations C03.335 - Helminthiasis... C03.752 - Protozoan Infections C03.752.250 - Coccidiosis C03.752.625 - Protozoan Infections, Animal C03.752.200 - Ciliophora Infections C03.752.700 - Sarcomastigophora Infections C03.752.550 - Microsporidiosis C03.752.875 - Tick-Borne Diseases C03.752.100 - Central Nervous System Protozoal Infections C03.858 - Skin Diseases, Parasitic C03.300 - Eye Infections, Parasitic C03.695 - Parasitemia C03.105 - Central Nervous System Parasitic Infections

8 MeSH – Medical Subject Headings – medyczne hasła przedmiotowe Innym problemem może być podejście np. do terminów z zakresu genetyki. Jeśli za źródło terminów polskich przyjmie się np. słownik terminów genetycznych, czy podręcznik z zakresu genetyki, to przy żadnym terminie nie spotka się przymiotnika „genetyczny”. W kartotece terminy genetyczne funkcjonować muszą obok innych, np. z zakresu fizjologii czy biologii komórki, dlatego istotne jest zachowanie „dookreślenia” terminu na wzór hasła oryginalnego. Przykład z zachowaniem dookreślenia: Sprzężenie (genetyka) Sprzężenie zwrotne Sprzężenie zwrotne biochemiczne Sprzężenie zwrotne psychofizjologiczne Sprzężenie zwrotne psychologiczne Przykład z „obciętym” dookreśleniem: Sex Determination (Analysis) - Oznaczanie płci Sex Determination (Genetics) - Determinacja płci

9 Hierarchia źródeł słownictwa medycznego Brak wytycznych, które z polskich źródeł słownikowych powinny być traktowane priorytetowo, a które pełnić rolę uzupełniającą. Moja hierarchia źródeł wygląda następująco:  Słowniki i leksykony ogólnomedyczne  Słowniki z określonych dyscyplin medycznych  Opracowania i standardy towarzystw medycznych  Podręczniki akademickie (medyczne)  Monografie naukowe (medyczne)  Artykuły oryginalne w czasopismach medycznych  Prace przeglądowe z zakresu medycyny (z reguły wstęp zawiera terminologię)  Słowniki z nauk pokrewnych  Leksykony i encyklopedie ogólne

10 Hierarchia źródeł słownictwa medycznego Prawdopodobnie wszystkie osoby, zajmujące się poszukiwaniem terminologii na potrzeby MeSH, mają swoje ulubione słowniki i źródła innego typu, zgromadzone w swoim księgozbiorze podręcznym. Nie wymieniam przykładów, gdyż można długo dyskutować, które z polskich źródeł są bardziej lub mniej wartościowe lub przydatne w pracach nad kartoteką. Warto jednak wziąć pod uwagę kilka uwarunkowań:  jako podstawowe należy jednak traktować źródła opracowane przez zespoły specjalistów z zakresu nauk medycznych przy współpracy ze środowiskiem językoznawców  starać się sięgać do źródeł najnowszych w celu unikania terminów przestarzałych, gdyż polska terminologia medyczna szybko się zmienia  słownictwo zaczerpnięte ze słowników z innych dziedzin nauki porównywać z terminologią używaną w publikacjach medycznych  nie opierać się na źródłach nierecenzowanych, tworzonych przez entuzjastów, dostępnych na wielu stronach internetowych

11 Rola konsultantów dziedzinowych Praca nad adaptacją kartoteki MeSH nie należy do zadań łatwych. Często opracowanie hasła wiąże się z koniecznością konsultacji ze specjalistami z zakresu nauk medycznych, ekspertami z innych dziedzin oraz studiowaniem literatury przedmiotu. Nie można jednak pozwolić narzucać sobie pewnych konstrukcji leksykalnych, które byłyby sprzeczne z gramatyką języka haseł MeSH, lub terminów nie funkcjonujących w środowisku medycznym. Dyskusje czy korespondencje, zwłaszcza ze specjalistami z innych dziedzin, powinny być traktowane wyłącznie jako konsultacje, umożliwiające pogłębienie własnej wiedzy. Natomiast decyzja o ostatecznym kształcie terminu wprowadzanego do kartoteki należy do osoby upoważnionej do takiej działalności.

12 Procedura zmiany hasła przyjętego Wraz z dynamicznym postępem nauk medycznych terminologia medyczna stale się rozwija. Każda kolejna aktualizacja kartoteki powoduje konieczność dokonania zmian w tysiącach haseł, z których najbardziej znaczące są zmiany w zakresie terminów przyjętych. Innym powodem wprowadzania zmian w zakresie terminów przyjętych jest ukazywanie się nowych polskich źródeł słownikowych, wytycznych i zaleceń towarzystw naukowych, ujednolicanie terminologii w określonych dyscyplinach medycznych itp. NLM, dokonując zmian w zakresie deskryptorów, automatycznie umieszcza dotychczasowy termin przyjęty wśród terminów odrzuconych.

13 Procedura zmiany hasła przyjętego CHANGED DESCRIPTORS 2005 Replaced TermReplaced-by Term Acne RosaceaRosacea Hasło główneRosacea Hasło polskieTrądzik różowaty Nr drzewaC17.800.716 Odsyłacz ukryty: Acne Rosacea Erythematotelangiectatic Rosacea Granulomatous Rosacea Ocular Rosacea Papulopustular Rosacea Rosacea, Erythematotelangiectatic Rosacea, Granulomatous Rosacea, Ocular Rosacea, Papulopustular Rosacea, Phymatous Nr MeSH D012393

14 Procedura zmiany hasła przyjętego Taka zasada musi obowiązywać również w polskiej wersji kartoteki. Usuwanie z kartoteki terminów, które przestały pełnić funkcję terminów przyjętych, jest zasadniczym błędem. Dotyczy to również terminów, które kiedykolwiek wcześniej występowały w roli terminów przyjętych, a więc także przestarzałych wersji haseł, np. z tezaurusa GBL. Zdarza się jednak, że polski termin przyjęty uznany zostaje za błędny merytorycznie. Należy rozważyć, czy taki termin usunąć z kartoteki czy też powinien on pozostać w kartotece ze statusem terminu odrzuconego. Wymaga to uzgodnienia i jednolitego stosowania w praktyce. Wprowadzenie zmiany w zakresie terminu odrzuconego może pociągnąć za sobą konieczność dokonania zmian w wielu innych hasłach pokrewnych. Nie można poprzestać na dokonaniu zmiany tylko w jednym rekordzie, lecz trzeba sprawdzić wszystkie hasła w jakikolwiek sposób powiązane w celu dokonania ujednolicenia terminologii.

15 Liczebność terminów odrzuconych Wśród terminów odrzuconych, jak już była mowa wyżej, powinny znaleźć się wszystkie wcześniejsze wersje hasła. Należy włączyć do rekordu hasła także wszystkie synonimy pojawiające się w polskich źródłach terminologicznych. Trzeba przy tym zwracać baczną uwagę, aby wprowadzany termin odpowiadał zakresem znaczeniowym definicji hasła. Nie należy jednak sztucznie mnożyć terminów odrzuconych, przestawiając szyk wyrazów i tworząc konstrukcje, które w języku polskim w ogóle nie występują. Takich przykładów jest aktualnie w kartotece bardzo dużo. Naświetlony problem wymaga przedyskutowania i przyjęcia jednolitych zasad wprowadzania terminów odrzuconych.

16 Zasady stosowania skrótów Problem stosowania skrótów jest kolejną sprawą wymagającą ujednolicenia. Nie jest to sprawa błaha ani łatwa i wymaga wyjątkowej uwagi. Ze względów praktycznych w polskich publikacjach medycznych skróty bardzo często tworzone są „ad hoc”, czasem stosowane są w wąskim środowisku, rzadko natomiast trafiają do źródeł słownikowych. Zdarza się jednak, że poważne źródła stosują czasem takie same skróty na określenie zupełnie innych terminów. W takiej sytuacji lepiej zrezygnować z wprowadzenia skrótu, niż spowodować niezamierzony chaos.

17 Dublowanie terminów w kartotece i próba automatycznej kontroli powtórzeń i błędów technicznych Język polski nie jest wolny od terminów wieloznacznych. Jest to główny powód powstawania w kartotece powtórzeń. Co prawda, przed wprowadzeniem kolejnego terminu do kartoteki należałoby najpierw sprawdzić, czy nie występuje on już w innym rekordzie, ale praktyka pokazała, że tego zjawiska trudno uniknąć. Aby uniknąć dublowania terminów, przygotowane zostało specjalne narzędzie, którego zadaniem miało być sygnalizowanie obecności identycznego określenia i uniemożliwienie wprowadzania terminu do kartoteki. Narzędzie to działa, ale nie jest niezawodne, ponieważ zdublowane terminy nadal się zdarzają. Przy zatwierdzaniu haseł z bufora do bazy nie ma możliwości dokonania sprawdzenia poprawności wprowadzenia wszystkich (często licznych) terminów odrzuconych (musiałby być otwarty bufor i równocześnie przeglądarka bazy). W tej sytuacji przygotowany został program kontrolny, który informuje o zaistniałych nieprawidłowościach.

18 MeSH - raport o stanie bazy Rekordy z polskimi hasłami pustymi Rekordy z odsyłaczami polskimi, ale brak hasła głównego polskiego Polskie hasła główne (dwa wpisy w bazie) Źle podpięty odsyłacz Podwójne polskie odsyłacze  odsyłacz: Dopa odsyła do haseł: Dioksyfenyloalanina Dopamina Podwójne łacińskie odsyłacze zobacz Program ten funkcjonuje poprawnie, choć na wygenerowanie raportu o stanie bazy trzeba trochę poczekać. Umożliwia on jednak automatyczne „wyłowienie” błędnych zapisów do korekty.