Różne formy adaptacji do starości Agnieszka Trela.

Prezentacja na temat: "Różne formy adaptacji do starości Agnieszka Trela."— Zapis prezentacji:

1 Różne formy adaptacji do starości Agnieszka Trela

2 Zachowania adaptacyjne sprzyjające aktywności Teorie adaptacji do starości przyjmują, że okres starości pozwala osobie na podtrzymanie dotychczasowego zaangażowania i aktywności w życiu społecz­nym, rodzinnym, zawodowym (a także jakości życia, przede wszystkim w zakresie poczucia jego sensu. Proaktywne zachowania mają znaczenie dla procesu adaptacji (przystosowania) do starości. Wskazuje się w literaturze na tradycyjne i współczesne proaktywne zachowania adaptacyjne. Tradycyjne proaktywne zachowania adaptacyjne nakierowane są na następujące cele: 1. Prewencja zdolności adaptacyjnych: promocja zdrowia (np. ćwiczenia, właściwe odżywianie, kontrola stanu zdrowia), pomoc w zapewnieniu wsparcia emocjonalnego i instrumentalnego (od rodziny, przyjaciół, sąsiadów, wolontariuszy), planowanie przyszłości (np. finanse, środowisko zamieszkania, styl życia, opieka zdrowotna, kres życia).

3 Zachowania adaptacyjne sprzyjające aktywności 2. Poprawa zachowań (adaptacja korekcyjna): organizowanie wsparcia w sytuacji obniżenia sprawności adaptacyjnych (np. od rodziny, przyjaciół, sąsiadów, instytucji pomocowych), zastępowanie, włączanie i aktywizowanie w rolach społecznych (udział w organizacjach społecznych, spotkaniach rodzinnych), polepszanie warunków związanych ze środowiskiem i aktywnością (bezpieczeństwo, komfort życia, autonomia). W związku z potrzebą adaptacji prewencyjnej i korekcyjnej wskazuje się na kilka kwestii: 1. Stworzenie osobom starszym warunków do korzystania ze zdobyczy technicznych - jest to ważne ze względu na dystans osób starszych do nowości technicznych oraz mniejszej zdolności uczenia się nowych rzeczy (podtrzymanie komunikacji, np. telefonicznej, dostęp do informacji). 2. Kontrola i monitorowanie zdrowia.

4 Zachowania adaptacyjne sprzyjające aktywności 3. Opieka zdrowotna (utrzymanie stałego kontaktu z osobami leczącymi, zabezpieczenie zdrowotne, świadczenia socjalne, pozyskiwanie infor­macji o możliwej opiece). 4. Dbałość osób starszych o siebie (edukacja, wygląd zewnętrzny, rozwój duchowy i osobowy). Współczesne proaktywne zachowania adaptacyjne dotyczą potrzeb osób starszych w perspektywie przyszłości. Stają się pomocne przy problemach, które mogą się pojawić w dalszym okresie starości, obejmują także korekty różnych zaburzeń. Zmaganie się z problemami w starości wymaga mobilizacji oraz organizacji zasobów osobistych i społecznych przed pojawieniem się trudnych sytuacji życiowych. Osoby starsze mogą planować swoją przyszłość poprzez nabywanie wiedzy o związanych z wiekiem potrzebach duchowych, psychicznych, fizycznych, a także o możliwych zabezpieczeniach socjalnych i technicznych (warunki życia, organizacja mieszkania).

5 Zachowania adaptacyjne sprzyjające aktywności Ważna staje się edukacja, która może promować lepsze funkcjonowanie poznawcze, większą zdolność kontroli zdrowia i emocji, bardziej efektywny sposób radzenia. Można wnosić, że edukacja proaktywna sprzyja podtrzymaniu poczucia tożsamości i dobrej jakości życia osób starszych. Okazuje się, że udział w edukacji prewencyjnej i proaktywnej jest ważniejszy niż wspieranie otoczenia - proaktywna adaptacja pozwala osobom starszym na poczucie autonomii, zdolności samodzielnego stanowienia o sobie w różnych obszarach funkcjonowania, jak długo jest to możliwe. Przystosowanie do starości jest związane z samooceną osoby, kształtowaną w związku ze statusem społecznym, pełnionymi rolami czy relacjami społecznymi. Pomyślne starzenie się łączy się z pozytywną samooceną, pozytywnymi relacjami z innymi ludźmi, autonomią, z posiadaniem celu życia i możliwością osobowego wzrostu.

6 Zachowania adaptacyjne sprzyjające aktywności Warunkiem dobrego samopoczucia w tym okresie życia stają się różne formy aktywności, niejako zastępujące pracę zawodową: rekreacyjno-hobbystyczna, receptywna (oglądanie telewizji, czytanie książek i prasy, słuchanie radia), zorientowana społecznie (działalność społeczna, polityczna), integracyjna (spotkania towarzyskie, działalność charytatywna). Powyższe formy aktywności pozwalają osobie starszej na podtrzymanie poczucia znaczenia, własnej wartości, satysfakcji z życia, zadowolenia, a także sprawowania kontroli nad swoim życiem. Propozycje różnych form aktywnej adaptacji do starości są obecne w teoriach konstruktywnej starości, w myśl których życie jest zadaniem, łączącym się z ciągłym poszukiwaniem wiedzy i nabywaniem nowych umiejętności. To teorie, które posiadają podobne charakterystyki, wzajemnie się dopełniają - starości z wyboru, stylu życia, kompetencyjna, przepływu.

7 Zachowania adaptacyjne sprzyjające aktywności W teorii starości z wyboru osoba sama decyduje o tym, w jaki sposób chce funkcjonować - jaki rodzaj aktywności jest dla niej optymalny (np. pomoc dzieciom w prowadzeniu domu, wychowanie wnuków, zdobywanie nowych umiejętności, odpoczynek, zwiedzanie świata). Przyjmuje się, że dla optymalnego sposobu funkcjonowania konieczna jest możliwość samodzielnego podejmowania decyzji przez osobę starszą. Ważny jest tu wybór dotyczący gospodarowania czasem wolnym, decyzji o miejscu pobytu, sposobie gospodarowania środkami finansowymi czy zarządzania własnymi posiadłościami. W teorii stylu życia ważna jest aktywność edukacyjna, zdobywanie wiedzy dla podtrzymania sprawności umysłowej w celu rozumienia siebie i innych, integracji doświadczeń dla budowania życiowej mądrości. Wskazuje się na znaczenie zachowania aktywności poznawczej i sprawności umysłowej. Wszelkie formy aktywności zmuszające do wysiłku intelektualnego i podtrzymania dobrostanu spowalniają tempo obniżania się procesów pamięci czy uczenia się.

8 Zachowania adaptacyjne sprzyjające aktywności W teorię tę wpisują się współczesne nurty badań psychologicznych nad rozwojem człowieka i możliwością uczenia się przez całe życie. Różne zdolności człowieka mogą być rozwijane przez okres całego życia i pomagać w rozumieniu siebie i innych ludzi. Według teorii kompetencyjnej osoby starsze są odpowiedzialne za nabywanie umiejętności sprostania życiowym trudnościom i radzenia sobie na podstawie własnych doświadczeń i wiedzy, a także za pełnienie ról społecznych przypadających na ten okres życia. Proponuje się nabywanie umiejętności zmagania się z zadaniami rozwojowymi poprzez ciągłe uczenie się lepszego rozumienia siebie i innych, pozyskiwanie wiedzy dotyczącej procesu starzenia się i starości, pozytywne relacje z innymi ludźmi, uczenie się zdolności planowania wydarzeń i ich kontroli. Model ten łączy się z pełną odpowiedzialnością osób starszych za siebie, a umiejętność radzenia z różnymi trudnościami uzyskuje się na podstawie zdobywanej wiedzy i dotychczasowego doświadczenia. Istotna w podtrzymaniu tych umiejętności jest edukacja wzmacniająca samodzielność i niezależność.

9 Zachowania adaptacyjne sprzyjające aktywności Teoria przepływu proponuje postawę odrodzenia - procesowi starzenia się powinna towarzyszyć możliwość korzystania z życia poprzez wyjście poza związane z chorobą dolegliwości bólowe, niepełnosprawność, cierpienie i lęk przed śmiercią. Na jakość życia wpływają myśli i stany emocjonalne związane ze sposobem doświadczania codziennych spraw. Zadaniem rozwojowym okresu starości powinna być akceptacja własnego starzenia się, która wydaje się ważniejsza w porównaniu z takimi zadaniami, jak dokonanie bilansu życia czy wybór kolejnych ważnych celów. Cechą charakterystyczną proaktywnej adaptacji jest to, że łączy się ona z posiadaniem przez osobę starszą wiedzy na temat możliwych zmian fizycznych, psychicznych i społecznych, ich znajomość może być pomocna w działaniach profilaktycznych. W rzeczywistości nie chodzi tu o odwrócenie porządku życia i zatrzymanie procesu starości, ale o przygotowanie się na możliwe zmiany i poprzez ich rozumienie, zabezpieczenie się przed negatywnymi skutkami stresu starości.

10 Zachowania adaptacyjne sprzyjające aktywności Proaktywna adaptacja wymaga od osób starszych obserwacji tego, co dzieje się w świecie zewnętrznym, łączy się z kreowaniem wizji świata dla przyszłych generacji, a także z dokonywaniem zmian, przez mobilizację zasobów osobowych i społecznych. Z danych przedstawionych w literaturze i obserwacji klinicznych można wnosić, że wiele osób starszych napotyka bariery, które ograniczają ich aktywność. W interpretacji tego zjawiska można odwołać się do roli wsparcia społecznego i negatywnych skutków jego nadmiaru. Włączenie osób starszych do grupy osób zależnych, potrzebujących wsparcia (zgodnie z funkcjonującymi stereotypami społecznymi) ogranicza rozwój ich potencjalności i jest sprzeczny z teoriami preferowanymi we współczesnym podejściu do starości, akcentującymi rozwój osoby w okresie całego życia. Z danych przedstawionych w literaturze i obserwacji klinicznych można wnosić, że wiele osób starszych napotyka bariery, które ograniczają ich aktywność. W interpretacji tego zjawiska można odwołać się do roli wsparcia społecznego i negatywnych skutków jego nadmiaru. Włączenie osób starszych do grupy osób zależnych, potrzebujących wsparcia (zgodnie z funkcjonującymi stereotypami społecznymi) ogranicza rozwój ich potencjalności i jest sprzeczny z teoriami preferowanymi we współczesnym podejściu do starości, akcentującymi rozwój osoby w okresie całego życia. Wedle powszechnych przekonań aktywność życiowa jest czynnikiem związanym z poczuciem zadowolenia z życia, satysfakcji, użyteczności i własnej wartości.

11 Style życia osób starszych W badaniach gerontologicznych stwierdza się, iż osoby, które mimo podeszłego wieku prowadzą aktywny tryb życia, charakteryzują się lepszą kondycją psychiczną i żyją dłużej, lepiej znoszą porażki, w mniejszym stopniu są narażone na poczucie bezradności i osamotnienia. W trakcie badań wykazano, że podjęcie się realizacji jakiegoś zadania powoduje wzrost optymizmu, związanego z poczuciem kontroli, co oczywiście może mieć charakter iluzji, ale nie zmienia faktu, że łączy się z nadzieją na powodzenie w realizacji. Co więcej, okazuje się, że osoby starsze, które angażują się w wiele działań, pełnią różne role społeczne, mają wyższe wskaźniki dobrostanu psychicznego w porównaniu z osobami o ograniczonym zakresie aktywności. Jednak osoby aktywne trudniej przeżywają wypadnięcie z roli społecznej, zawodowej (w sytuacji przechodzenia na emeryturę lub też ze względu na zły stan zdrowia). Tłumaczy się tę trudność większym zintegrowaniem tożsamości społecznej osób pełniących wiele ról i silniejszą reakcją emocjonalną w sytuacji, gdy tożsamość ta zostaje zaburzona wskutek utraty jej ważnych elementów.

12 Style życia osób starszych W literaturze przedmiotu wskazuje się, że bardziej szczęśliwe są osoby, które są zaangażowane i aktywne w realizację zadań życiowych, mają ważne cele i dążą do ich realizacji. Z większości badań wynika, że aktywność społeczna jest dobrym predyktorem zadowolenia z życia i poczucia jego sensu u osób na emeryturze. Aktywność osób starszych można scharakteryzować przez przyjmowane przez nie style życia. Styl życia można rozumieć jako indywidualny, swoisty dla danej osoby system przekonań, wartości, motywów działania, sposobu percepcji świata i reagowania. Wyznacza on sposób funkcjonowania osoby. Do najczęściej spotykanych stylów życia osób starszych należą: bierny, rodzinny, aktywny ruchowo, aktywny społecznie, skoncentrowany na domu, pobożny, edukacyjny. Style te w istocie odzwierciedlają poziom zaspokojenia bądź deprywacji potrzeb psychicznych, społecznych, ekonomicznych, poznawczych, religijnych ważnych dla danej osoby.

13 Style życia osób starszych Za najbardziej niepożądany można uznać bierny styl życia, który charakteryzuje osoby starsze pozostające w swoim domu, zrywające kontakt z innymi ludźmi. Najczęściej łączy się on z obecnością przewlekłej choroby somatycznej, obniżoną sprawnością ruchową, a także z brakiem sił fizycznych. W ocenie osób starszych przyczyną ich izolowania się i pozostawania w domu są przewlekłe dolegliwości chorobowe, ograniczenia sprawności fizycznej i związane z tym trudności lokomocyjne. Niewątpliwie istotne znaczenie ma tutaj także obniżone samopoczucie psychiczne, niechęć do kontaktów z innymi ludźmi, wycofanie się z życia społecznego i zamykanie się w świecie własnych przeżyć. W profilaktyce i przezwyciężaniu tego sposobu funkcjonowania pomocne jest wsparcie społeczne (poszerzanie kręgu znajomych) i formy działania nakierowane na pobudzanie do aktywności, a przez to wzmacnianie poczucia własnej wartości. Za najbardziej niepożądany można uznać bierny styl życia, który charakteryzuje osoby starsze pozostające w swoim domu, zrywające kontakt z innymi ludźmi. Najczęściej łączy się on z obecnością przewlekłej choroby somatycznej, obniżoną sprawnością ruchową, a także z brakiem sił fizycznych. W ocenie osób starszych przyczyną ich izolowania się i pozostawania w domu są przewlekłe dolegliwości chorobowe, ograniczenia sprawności fizycznej i związane z tym trudności lokomocyjne. Niewątpliwie istotne znaczenie ma tutaj także obniżone samopoczucie psychiczne, niechęć do kontaktów z innymi ludźmi, wycofanie się z życia społecznego i zamykanie się w świecie własnych przeżyć. W profilaktyce i przezwyciężaniu tego sposobu funkcjonowania pomocne jest wsparcie społeczne (poszerzanie kręgu znajomych) i formy działania nakierowane na pobudzanie do aktywności, a przez to wzmacnianie poczucia własnej wartości. Pozostałe style życia mają charakter aktywny, choć sposób wyrażania aktywności i jej zakres są zróżnicowane.

14 Style życia osób starszych Koncentracja na życiu domowym znajduje odzwierciedlenie dwóch stylach życia: domatorskim i rodzinnym. Pierwszy z nich wyraża się podejmowaniem różnych form aktywności (np. czytanie książek, oglądanie telewizji, organizowanie spotkań towarzyskich) w warunkach domowych, a więc łączy się z ograniczaniem kontaktów interpersonalnych i ryzykiem narastania osamotnienia. Styl rodzinny charakteryzuje osobę starszą aktywnie uczestniczącą w życiu rodzinnym, pełniącą zwykle równolegle poszerzoną rolę: babci, dziadka, rodzica czy kogoś z bliskiej rodziny. Wykonywanie przez osoby starsze różnych zadań domowych może łączyć się z ryzykiem znacznego wyręczania domowników, np. rodziców, z obowiązków rodzicielskich, wychowawczych itd. Kolejne dwa style łączą się z aktywnością ruchową bądź społeczną. Przejawem pierwszej jest wykonywanie przez osobę starszą różnych czynności związanych z wysiłkiem fizycznym (uprawianie ogródka działkowego, praca w gospodarstwie rolnym lub angażowanie się w różne formy aktywności ruchowej).

15 Style życia osób starszych Taki styl życia daje poczucie sprawności fizycznej i psychicznej, użyteczności, zaradności, zdolności realizowania różnych zadań życiowych. Styl życia aktywny społecznie charakteryzuje osoby starsze, które uczestniczą w różnych stowarzyszeniach społecznych - o charakterze religijnym, kulturowym, pomocowym, politycznym. Aktywny udział w pracach na rzecz innych ludzi, środowiska społecznego daje poczucie użyteczności, własnej wartości, satysfakcji z życia, przynależności do grupy społecznej, odpowiedzialności za losy innych ludzi. Jakość życia wielu osób starszych jest podtrzymywana i wzmacniana w efekcie pobożnego stylu życia, którego odzwierciedleniem są różne formy zaangażowania religijnego. Bardzo ważne znaczenie w aktywizacji osób starszych ma edukacyjny styl życia, który umożliwia odtwarzanie i reinterpretację doświadczeń życiowych, poszerzanie zainteresowań, nabywanie nowych umiejętności. Najwyraźniej odzwierciedla się on w uczestnictwie osób starszych w różnych formach edukacji.

16 Style życia osób starszych Niezależnie od przedstawionych stylów aktywności osoby starsze za pozytywne aspekty życia, wychodzące naprzeciw ich potrzebom i oczekiwaniom, uważają: dobry stan zdrowia, poczucie własnej wartości, samodzielność w codziennym funkcjonowaniu, czas na odpoczynek, udział w życiu rodzinnym, niezależność życiową i ekonomiczną, małe obciążenie problemami życia codziennego; negatywne strony to: zły stan zdrowia, brak ciepła rodzinnego, osamotnienie, brak partnera, niedostatki finansowe, brak aktywności zawodowej. Na podstawie badań dotyczących aktywności i dobrostanu u osób w wieku 50-74 lata (N=1167) wskazano 6 czynników: zaangażowanie rodzinne i społeczne, prace na rzecz Kościoła i aktywność charytatywna, zaangażowanie w prace domowe i ogrodnicze, poszerzanie wiedzy (uczenie się, rozrywki kulturalne), aktywność w klubach, zespołach muzycznych, tanecznych, zajęcia sportowe. Aktywny udział w różnych formach zajęć wiązał się z ogólnym dobrostanem psychologicznym, z dobrostanem dotyczącym całego życia, z dobrostanem emocjonalnym dotyczącym krótszego okresu życia oraz z satysfakcją z życia.

17 Style życia osób starszych Znaczący udział w wyjaśnianiu dobrostanu emocjonalnego miały: poczucie zdrowia, podtrzymywanie więzi rodzinnych i społecznych, zajęcia w gospodarstwie domowym i ogrodzie. A dla satysfakcji życiowej obok powyższych czynników istotny okazał się udział w pracach na rzecz Kościoła i instytucji charytatywnych. W badaniach ujawniły się różnice ze względu na zmienną płci. Mężczyźni i kobiety nie różnili się liczbą podejmowanych aktywności i stopniem zaangażowania, natomiast różnili się ze względu na jego formy. Mężczyźni w mniejszym stopniu angażowali się w takie formy aktywności, jak użyteczności, zaradności, zdolności realizowania różnych zadań życiowych. Styl życia aktywny społecznie charakteryzuje osoby starsze, które uczestniczą w różnych stowarzyszeniach społecznych - o charakterze religijnym, kulturowym, pomocowym, politycznym. Aktywny udział w pracach na rzecz innych ludzi, środowiska społecznego daje poczucie użyteczności, własnej wartości, satysfakcji z życia, przynależności do grupy społecznej, odpowiedzialności za losy innych ludzi.

18 Style życia osób starszych. Jakość życia wielu osób starszych jest podtrzymywana i wzmacniana w efekcie pobożnego stylu życia, którego odzwierciedleniem są różne formy zaangażowania religijnego. Bardzo ważne znaczenie w aktywizacji osób starszych ma edukacyjny styl życia, który umożliwia odtwarzanie i reinterpretację doświadczeń życiowych, poszerzanie zainteresowań, nabywanie nowych umiejętności. Najwyraźniej odzwierciedla się on w uczestnictwie osób starszych w różnych formach edukacji. Niezależnie od wskazanych stylów aktywności osoby starsze za pozytywne aspekty życia, wychodzące naprzeciw ich potrzebom i oczekiwaniom, uważają: dobry stan zdrowia, poczucie własnej wartości, samodzielność w codziennym funkcjonowaniu, czas na odpoczynek, udział w życiu rodzinnym, niezależność życiową i ekonomiczną, małe obciążenie problemami życia codziennego; negatywne strony to: zły stan zdrowia, brak ciepła rodzinnego, osamotnienie, brak partnera, niedostatki finansowe, brak aktywności zawodowej.

19 Uniwersytety Trzeciego Wieku Uniwersytety Trzeciego Wieku (UTW) są ośrodkami dydaktycznymi dla osób w podeszłym wieku. Swoistym tłem ich powstania i rozwoju był proces przemian demograficznych. Do czynników zewnętrznych, które przyczyniły się do powstania UTW, zalicza się: wzrost średniej długości życia ludzkiego, a przez to wzrost populacji osób starszych, które ze względu na wiek pozostają poza pracą zawodową, szybkie przemiany cywilizacyjne sprawiające, że osoby starsze czują się bezradne i zagubione, potrzeba osób starszych dotycząca rozumienia życia w zmieniającej się rzeczywistości, dostosowania do zachodzących przemian, potrzeba włączenia się osób starszych do systemu kształcenia przez całe życie. Pierwszy UTW powstał we Francji w 1973 r. przy uniwersytecie w Tuluzie, jako ośrodek dydaktyczny dla osób starszych. Jego założycielem był Pierre Vellas, profesor nauk społecznych. Dzięki inspiracjom Pierre’a Velassa w latach 1975-1976 powstały kolejne ośrodki we Francji (w Nicei i Caen), przy Wydziale Lekarskim Uniwersytetu w Genewie, a następnie w Belgii.

20 Uniwersytety Trzeciego Wieku. W następnych latach powstawały kolejne UTW - stawały się one ważnymi placówkami ustawicznej edukacji osób dorosłych, organizacjami życia społecznego seniorów i partnerami w dyskusjach nad dokonującymi się procesami będącymi efektem przemian demograficznych. W 1975 r. powstało Międzynarodowe Stowarzyszenie Uniwersytetów Trzeciego Wieku (Association Internationale des Universités du Troisième Age - AIUTA), skupiające UTW z całego świata. Celem stowarzyszenia było nawiązanie współpracy pomiędzy uniwersytetami działającymi w różnych krajach oraz prowadzenie badań dotyczących edukacji osób starszych. Według Vellasa UTW są instytucjami uniwersyteckimi, ich zadaniem jest nie tylko podnoszenie jakości życia słuchaczy, ale także rozwój i poprawa warunków życia wszystkich osób starszych. Do działalności badawczej i edukacyjnej można zaliczyć popularyzowanie wiedzy gerontologicznej i ogólnej, pobudzanie aktywności umysłowej, fizycznej, artystycznej i społecznej.

21 Uniwersytety Trzeciego Wieku Propozycję kształcenia ludzi starszych stanowi także tzw. brytyjski model uniwersytetu trzeciego wieku, który powstał w 1981 r. i różni się od modelu francuskiego tym, iż nie współpracuje z uczelniami wyższymi, a główną metodą kształcenia jest samopomoc. Nie ma podziału na wykładowców i słuchaczy, uczestnicy sami organizują zajęcia, wykorzystując własną wiedzę i doświadczenie. Model ten przyjął się w Wielkiej Brytanii, Australii, Nowej Zelandii, Stanach Zjednoczonych i Kanadzie. Inną propozycją edukacyjną dla osób starszych na terenie Stanów Zjed­noczonych, realizowaną od 1975 r., jest hostel dla osób starszych (elderhostel), gdzie zajęcia prowadzone są przez pracowników wyższych uczelni w miesiącach letnich, wakacyjnych. W Polsce pierwszy Uniwersytet Trzeciego Wieku powstał w 1975 r. w Warszawie z inicjatywy prof. Haliny Szwarc, kierownika Zakładu Gerontologii przy Centrum Medycznym Kształcenia Podyplomowego. Dzięki tej inicjatywie w następnych latach (1977-1978) zostały powołane w Polsce kolejne UTW - we Wrocławiu, Opolu i Szczecinie, nieco później w Łodzi, Krakowie i innych miastach Polski.

22 Uniwersytety Trzeciego Wieku W Polsce działa ponad 200 UTW, które od strony organizacyjnej dzielą się na dwa typy. Pierwszy typ to placówki związane integralnie z uczelnią wyższą, kierowane przez osobę mianowaną przez rektora i funkcjonują według zasad uczelni. Drugi typ obejmuje placówki luźno związane z uczelnią wyższą - są one powoływane przez stowarzyszenia prowadzące działalność popularno-naukową bądź kulturalno-rekreacyjną. UTW tworzą odrębną sekcję przy Polskim Towarzystwie Gerontologicznym. Ich głównym założeniem jest aktywizacja słuchaczy poprzez takie formy zajęć, jak: wykłady, seminaria, dyskusje, lektoraty języków obcych, zwiedzanie muzeów, zabytków, ciekawych miejsc, pomników przyrody; prowadzone są także zajęcia rekreacyjne i rehabilitacyjne.

23 Zadania i funkcje Uniwersytetu Trzeciego Wieku Podstawowe cele UTW w dużym stopniu zależą od środowiska, w którym te placówki funkcjonują. W środowiskach akademickich priorytetowym celem działalności UTW jest włączenie osób starszych do systemu kształcenia poprzez systematycz­ne prowadzenie atrakcyjnych zajęć umożliwiających poznawanie różnych zakresów wiedzy, nauki i kultury, będących przedmiotem osobistych zainteresowań i potrzeb uczestników, i udostępnienie określonych treści w przystępnej formie. Wskazuje się na dwie kluczowe funkcje UTW: edukacyjną i rekreacyjno-integracyjną. W zakresie funkcji edukacyjnej wyodrębniono cztery szczegółowe zadania: mądre zagospodarowanie czasu; pogłębianie spojrzenia na świat i człowieka; zaspokojenie potrzeby poznawczej oraz integrację doświadczenia życiowego z nową wiedzą, planowanie i racjonalne konstruowanie własnej starości poprzez dobrą organizację czasu wolnego.

24 Zadania i funkcje Uniwersytetu Trzeciego Wieku Mądra organizacja czasu i jego zagospodarowanie oznacza wypełnianie własnego życia we wszystkich wymiarach temporalnych (przeszłym, teraźniejszym i przyszłym) treściami wartościowymi, odtwarzanie dawnych treści i kreowanie nowych jakości, opierających się na życiowej mądrości. Czas bycia słuchaczem UTW jest czasem reinterpretacji życiowych problemów i doświadczeń, które są egzystencjalnie ważne. Mimo że ludzie starsi często po wielu latach uczenia się i praktyki zawodowej mają ogromną wiedzę oraz umiejętności, entuzjazm zdobywania nowych treści jest u nich bardzo duży. Bardzo ważnym zadaniem UTW jest stworzenie możliwości pogłębionego (będącego wyrazem mądrości życiowej) spojrzenia na świat i innych ludzi. Podstawą refleksji są minione doświadczenia, umiejętności życiowe, a także zdolność wartościowania treści ważnych w życiu osoby starszej. Edukację w starszym wieku można rozważać w kategoriach wysiłku, jaki podejmuje osoba, aby poznawać rzeczy nowe, odkrywać dotychczas nieznane, ale także aby pełniej zrozumieć siebie i umocnić swoją tożsamość.

25 Zadania i funkcje Uniwersytetu Trzeciego Wieku Motywy uczestniczenia w UTW nie łączą się jedynie z potrzebą pozyskiwania i uzupełniania wiedzy, ale także z potrzebą poszerzenia horyzontów poznawczych, co ma pomóc w rozwiązaniu dylematów egzystencjalnych, wiążą się także z koncentracją na temporalnych aspektach doświadczeń człowieka, uczących dialogu i wzajemnego szacunku. Wielu uczestników realizuje swoje dawne marzenia, gdyż w wielu miastach zdobywanie wiedzy, poszerzanie i uzupełnianie różnych obszarów zainteresowań dokonuje się w budynkach uczelni wyższych. Z badań wynika, że uczestnictwo w UTW zaspokaja potrzeby poznawcze osób starszych, daje poczucie przynależności do grupy rówieśniczej, wpływa na dbałość o wygląd zewnętrzny, kompensuje braki w wykształceniu, wiedzy o świecie, sprzyja rozwojowi osobowości przez pobudzanie do refleksji nad życiem, rozbudza nowe zainteresowania, podnosi samoocenę i poczucie własnej wartości.

26 Zadania i funkcje Uniwersytetu Trzeciego Wieku Nauka w starszym wieku staje się ważną formą aktywności życiowej, sprzyja ćwiczeniu umysłu, jest przyjemnością (dokonywanie wyboru formy zajęć), jest także nową życiową przygodą. Uczenie się wpisuje się w styl pozytywnego starzenia się, umożliwia osobie starszej odkrywanie nowej jakości życia i reinterpretacji dotychczasowych przeżyć. W zakresie funkcji rekreacyjno-integracyjnej ważne jest budowanie więzi solidarności i przyjaźni w wymiarze rodzinnym, społecznym, narodowym, międzypokoleniowym. Uniwersytet Trzeciego Wieku jest miejscem spotkania osób, które dzięki wzajemnym kontaktom, podobnym zainteresowaniom, róż­nym formom aktywności tworzą wspólnotę opartą na wzajemnym szacunku i zrozumieniu siebie. Kolejnym ważnym zadaniem UTW jest pobudzanie uczestników do współżycia społecznego, współdziałania z różnymi grupami społecznymi, włączanie słuchaczy w aktywność na rzecz środowiska kulturowego i społecznego, aktywność integracyjną i międzypokoleniową.

27 Zadania i funkcje Uniwersytetu Trzeciego Wieku Słusznie wskazuje się, że Uniwersytet Trzeciego Wieku może w przyszłości stać się szkołą postaw obywatelskich i przywrócić znaczenie pokolenia seniorów w życiu całego społeczeństwa. Obecność osób starszych w środowisku akademickim sprzyja podtrzymywaniu więzi międzyludzkiej wśród osób starszych, a także nawiązaniu współpracy międzypokoleniowej w społeczności akademickiej. Wyrazem owej współpracy mogą być różne inicjatywy na rzecz środowiska uniwersyteckiego, a także szerszej społeczności. Ważne są inicjatywy dotyczące pomocy społecznej o charakterze jednorazowym, cyklicznym bądź stałym. Uniwersytety Trzeciego Wieku, będące miejscem spotkania osób starszych w różnym wieku, o różnej profesji i różnym, a jednocześnie bogatym doświadczeniu życiowym, stanowią znakomite forum wymiany doświadczeń, wiedzy i mądrości życiowej. Pojawia się możliwość odkrycia nowych zainteresowań, uzdolnień, a także realizowania planów, na które w młodzieńczym czy dorosłym życiu brakowało czasu.

28 Zadania i funkcje Uniwersytetu Trzeciego Wieku Uczestnictwo osób starszych w UTW ma także wpływ na ich funkcjonowanie rodzinne i społeczne, wiąże się z poczuciem własnej wartości i użyteczności w sytuacji przejścia na emeryturę, z poczuciem niezależności, samodzielności, przynależności do grupy społecznej, z lepszą pozycją rodzinną i społeczną. Powstanie nowego kręgu znajomych zabezpiecza przez poczuciem osamotnienia, apatii, bezradności - jest to szczególnie ważne dla osób przeżywających samotność po stracie osoby bliskiej. Przy tym trzeci wiek nie musi być okresem oddalania się od życia, lecz nową, inną jego afirmacją, głębszym i dojrzalszym widzeniu i rozumieniu innych, a także siebie. Udział w zajęciach łączy się z nawiązaniem nowych przyjaźni, mobilizacją do wzajemnej pomocy, z podejmowaniem działań na rzecz innych osób, zarówno w obrębie własnego pokolenia, jak i pokoleń młodszych, kształtuje postawy prospołeczne i prozdrowotne (rehabilitacja ruchowa).

29 Zadania i funkcje Uniwersytetu Trzeciego Wieku Działania mające na celu aktywizację osób starszych oraz inspirowanie ich aktywności fizycznej, umysłowej, społecznej i kulturowej przeciwdziałają izolacji i marginalizacji społecznej, a przez to sprzyjają podtrzymaniu jakości życia. Relacje pomiędzy uczestnikami UTW mają charakter partnerski, obecna jest świadomość możliwości realizacji wspólnych zadań. Więzi są pogłębiane przez wspólne wyjazdy, uczestnictwo w sekcjach, organizowanie wspólnych spotkań rekreacyjnych, okolicznościowych. Różne formy aktywności proponowane w ramach UTW są odpowiedzią na potrzeby osób starszych, wpływają pozytywnie na ich samoocenę, burzą funkcjonujący stereotyp społeczny, przeciwdziałają marginalizacji społecznej. Prawie wszystkie placówki rozwijają własny wolontariat w celu niesienia pomocy własnym członkom, a także innym osobom znajdującym się w potrzebie.

30 Zadania i funkcje Uniwersytetu Trzeciego Wieku Oceniając znaczenie UTW warto odnieść się do opinii słuchaczy. Najczęstszym powodem uczestnictwa jest chęć poszerzenia wiedzy i potrzeba kontaktu z ludźmi. Do najciekawszych zajęć należą te, na których podejmuje się zagadnienia związane ze zdrowiem człowieka, tematyką historyczną, a także związane z kulturą i sztuką. Najbardziej preferowane są wykłady połączone z dyskusją. Zdobyta wiedza jest najczęściej wykorzystywana w rozmowach ze znajomymi i rodziną. Szczególne znaczenie w profilaktyce wielu chorób i radzeniu sobie z problemami życia codziennego osoby starszej ma przekazywana wiedza medyczna i psychologiczna. Uniwersytet Trzeciego Wieku daje możliwość kontynuacji tego wszystkiego, czym się było, czego się pragnęło, co było trudne lub niemożliwe. Człowiek starszy we wspólnocie uniwersyteckiej może doświadczać, że zawsze jest jakaś pełnia życia dająca możliwość korzystania z danego czasu, tworzenia i poznawania rzeczy nowych, umacniania więzi z innym, umacniania wartości, którym się służy.

31 Wolontariat osób starszych Istotne znaczenie w życiu osób starszych ma wolontariat, chętnie przez nich podejmowany. Obejmuje działania na rzecz innych niezwiązane z wynagrodzeniem, podobnie jak dobroczynność, miłosierdzie, filantropia. Współcześnie wolontariat rozumiany jest jako „praca ochotnicza” czy „praca społeczna” - ma to zakorzenienie w naturze wolontariatu jako ważnej formie aktywności ludzkiej i rozwijającej się formie współżycia. Słowa „wolontariat” używa się na określenie szczególnego rodzaju pracy wykonywanej przez ludzi na rzecz innych ludzi, co wskazuje na jej pozytywny charakter. Wolontariat jest przejawem generatywności i wiąże się z ważnymi wartościami: szacunkiem dla drugiego człowieka, odpowiedzialnością za innych, pomocą osobom słabszym, cierpiącym, potrzebującym wsparcia. Dla osób starszych udział w wolontariacie łączy się z możliwością wykorzystania własnego doświadczenia i dalszego rozwoju, potrzebą bycia potrzebnym innym ludziom, utrwalania więzi z rówieśnikami i między pokoleniami. Z badań wynika, że około 88% kobiet udzielających się w wolontariacie jest zadowolonych - wskazują one na wzrost energii, siły i pozytywnych emocji. Typowy wolontariusz ma poczucie sensu integracji społecznej i więzi z innymi ludźmi, ma poczucie własnej godności, wartości i satysfakcji z życia. Uczestnictwo w wolontariacie łączy się z doświadczeniem, że człowiek w pełni realizuje się wyłącznie wtedy, gdy kocha i daje siebie innym

32 Wolontariat osób starszych Zachowania altruistyczne i zaangażowanie w pracę na rzecz osób potrzebujących wsparcia wiąże się z korzyściami psychologicznymi. Z badań realizowanych w tym obszarze wynika, że aktywny udział w pracach na rzecz innych na zasadach wolontariatu współwystępuje z:   większym dobrostanem psychologicznym (większy poziom satysfakcji z życia, zadowolenia z siebie i swoich działań, mniejszy poziom stresu i lęku),   wzrostem długości życia (poczucie sensu i znaczenia sieci społecznej, poczucie bycia użytecznym, wzrostem poczucia własnej wartości i umoc­nienia tożsamości),   lepszym społecznym zaangażowaniem i przystosowaniem do różnych warunków życia (większe poczucie znaczenia, celu i sensu życia, wzrost samooceny i poczucia własnej wartości),   lepszym zdrowiem fizycznym i odpornością immunologiczną (mniejsze odczucie różnych dolegliwości chorobowych), mniejszym poziomem depresji, poczucia beznadziejności, stresu.

33 Wolontariat osób starszych Motywy pracy w wolontariacie są różne - osoby starsze najczęściej twierdzą, że chcą, aby ich życie było pełniejsze, bardziej wartościowe, pragną uciec od samotności, być potrzebne, użyteczne. Wolontariat jest sposobem aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym i lokalnym. W posłudze na rzecz innych osoby starsze są obecne w szpitalach, hospicjach, przytuliskach, domach opieki społecznej, świetlicach dziecięcych i młodzieżowych. Formy wspierania zależą od potrzeb osób wspieranych, miejsca pobytu, możliwości i kompetencji wspierających. Najczęściej są to: robienie zakupów, sprzątanie mieszkania, pomoc finansowa, organizowanie czasu wolnego, opieka paliatywna. Udział osób starszych w wolontariacie może mieć charakter doraźny, indywidualny lub zorganizowany. Pomoc indywidualna jest udzielana osobom najbliższym, sąsiadom, znajomym w zależności od potrzeb. Zorganizowane formy pomocy realizowane są w ramach różnych instytucji, organizacji kościelnych i świeckich, stowarzyszeń. Takie formy aktywności osób starszych pozwalają im realizować życiowe zadania, wykorzystywać twórczy potencjał osobowy, a także przekraczać ograniczenia związane ze stanem zdrowia, sytuacją osobistą i społeczną. Niewątpliwie czynnikiem motywującym do aktywności jest potrzeba własnego rozwoju, ale nade wszystko dostrzeganie potrzeb i troska o innych ludzi.

34 Bibliografia Csikszentmihalyi M., Urok codzienności: psychologia emocjonalnego przepływu, CiS W.A.B, Warszawa 1998. Wujek T. (red.). Wprowadzenie do andragogiki, PWN, Warszawa 1996. Czerniawska O. (red.), Style ży­cia w starości, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej, Łódź 1998. Bulzak A.. (red.). Kapitał intelektualny osób aktywnych zawodowo. Formy i metody zarządzania wiedzą poprzez ustawiczne kształcenie dorosłych, Wyższa Szkoła Biznesu National Louis University, Nowy Sącz 2009. Golimowska S. (red.). Raport o rozwoju społecznym Polska. Ku godnej, aktywnej starości, Centrum Analiz Społeczno- Ekonomicznych, Warszawa 1999. Halicka M., Satysfakcja życiowa ludzi starych. Studium teoretyczno-empiryczne, Akademia Medyczna, Białystok 2004.

35 Bibliografia Halicki J., Zastosowanie teorii kompetencyjnej w edukacji osób starszych. Edukacja Dorosłych 1997, nr 2. Halicki J., Edukacja seniorów w aspekcie teorii kompetencyjnej. Studium historyczno-porównawcze, Trans Humana, Białystok 2000. Homplewicz J. (red.), Pedagogika jesieni. Problemy wychowawcze ludzi starych, Instytut Teologiczno-Pastoralny im. Św. Józefa Sebastiana Pelczara, Rzeszów 2003. Steuden S., Marczuk M. (red.), Starzenie się a satysfakcja z życia, Wydawnictwo KUL, Lublin 2006. Szatur-Jaworska B., Błędowski P., Dzięgielewska M., Podstawy gerontologii społecznej, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2006. Szwarc H., Uniwersytet Trzeciego Wieku a jakość życia ludzi starszych, Caritas, Warszawa 1988.