Eliza Małek Uniwersytet Łódzki

Prezentacja na temat: "Eliza Małek Uniwersytet Łódzki"— Zapis prezentacji:

1 Eliza Małek Uniwersytet Łódzki
Rosyjski teatr ludowy Eliza Małek Eliza Małek Uniwersytet Łódzki

2 Elementy parateatralne w obrzędach i bajkach
w obrzędach (np. przebieranie się człowieka za niedźwiedzia, kozę, kobyłę i in. zwierzęta w karnawale, ubieranie kukły Marzanny w kobiecy kostium i nadawanie jej imienia (Awdotia); w bajkach dla dzieci, które opowiada się zazwyczaj odgrywając przed dziecięcym audytorium całe scenki (por. opis maniery bajarza Biełkowa, Богатырев, с ). Медвежья потеха (obrzęd i zabawa jednocześnie). Eliza Małek

3 Dlaczego teatr pojawia się na Rusi dopiero w XVII w.?
Opóźnione (w porównaniu z Europą Zachodnia i Polską) pojawienie się teatru w Rosji (zarówno ludowego, jak dworskiego) M. Pluchanowa wiąże z opóźnieniem procesów emancypacji jednostki, wyłonienia jej z kolektywu, z podporządkowaniem jednostki kolektywowi i państwu. (Плюханова). Otwarcie na zachód w XVII w. zaowocuje stopniowym przyswojeniem sobie przez Rosjan różnych form teatralnych. Rola Polski. Eliza Małek

4 Teatr lalkowy i teatr „żywego aktora”
Rosyjski teatr ludowy występuje w 2 odmianach: teatr kukiełkowy (marionetkowy i pacynkowy); teatr „żywego aktora”. Ponadto istnieje również RAJOK: (ros. раёк, раёшная панорама, театр картинок) - „teatr obrazkowy” - nazwa urobiona od tematyki najstarszych obrazków przedstawiających Adama i Ewę w rajskim ogrodzie. Inna nazwa rosyjska: косморама (kosmorama, panorama ludowa). Eliza Małek

5 Konwencja teatralna Przeistoczenie aktora w postać dramatu (ale nie utożsamianie się z nim). Niezrozumienie konwencji nie pozwala na odbiór sztuki jako sztuki (por. relacje hr. Tołstoja z podróży do Europy Zach. w XVII w., opowieść M. Wańkowicza o nieudanym prezencie jego ojca dla pałacowej służby – wrócili z teatru, zobaczywszy, że jacyś ludzie zaczęli rozmawiać o swoich prywatnych sprawach). Eliza Małek

6 Niezrozumienie konwencji teatralnej
– Cóż tak prędko wracacie? – pyta ojciec dwóch pupilów wiejskich, którzy po raz pierwszy zobaczyli Mińsk i których polecił z własnoręcznie zakupionymi biletami ulokować na galerii w teatrze – czy nie podobało się? – Oj, bardzo ślicznie grali. Słuchaliśmy muzyki do końca. Potem pociągnęli w górę jakby całą ścianę, coś jakby zepsuło się czy co, za ścianą w pokoju siedzieli swoi ludzie i gadali o swoich sprawach – to my i wyszli. M. Wańkowicz, Czerwień i amarant (Szczenięce lata), Wydawnic- two Literackie 1979, s. 83. [Wydarzenie opisane przez Wańkowicza miało miejsce w końcu XIX w.] Eliza Małek

7 Możliwość zamiany ról: aktor staje się widzem, widz – aktorem.
Bezpośredni kontakt z widownią, wpływ widowni na treść i formę przedstawienia. Możliwość zamiany ról: aktor staje się widzem, widz – aktorem. Improwizacja (tekst nie jest powtarzany dosłownie). Por. tradycję komedii dell’arte we współczesnym teatrze włoskim (Zanussi o wystawieniu Rzeźni Mrożka). Eliza Małek

8 Dialog sceniczny i dialog teatralny. Widownia i scena
Dialog sceniczny – komunikacja postaci dramatu między sobą. Dialog teatralny – postać (aktor) –widz. Brak „sztywnego” podziału na scenę i widownię, kurtyny, specjalnego oświetlenia sceny. Skąpe dekoracje, zastępowane czasem przez ruch sceniczny (łódka i wioślarze), czasem tylko „rysowane” słowem aktora (Car Maksymilian). Eliza Małek

9 Teatr religijny (wertep)
Ikona szkoły jarosławskiej XVII w. Ikona z Zaonieża XVII w. Eliza Małek

10 SZOPKA, nazwy wcześniejsze: jasełka, żłobek
„w znaczeniu pierwotnym lalkowe misterium na Boże Narodzenie; przedstawienie zdarzeń związanych z ewangeliczną i lud. tradycją święta, odgrywane w okresie Bożego Narodzenia i Nowego Roku. Zalążkiem sz. było kośc. widowisko nieruchome, od XIII w. rozpowszechnione w Europie przez franciszkanów, w którym odpowiednio ustawione figurki Marii, Józefa, pasterzy, trzech króli tworzyły scenę adoracji żłobka z nowo narodzonym Dzieciątkiem. Świadectwem tego zwyczaju w Polsce XVI w. są teksty kolęd, często utrzymywanych w tonie kołysanek. Nazwę jasełek stosowano też do misteriów odgrywanych przez żywych aktorów”. ( a.htm ) Eliza Małek

11 Wertep pojawia się w końcu XVII – pocz. XVIII w
Wertep pojawia się w końcu XVII – pocz. XVIII w. jako naśladowanie polskich jasełek i białoruskiej batlejki (te z kolei z misteriów); Funkcja religijna dominuje nad funkcją estetyczną (wystawiany jest wyłącznie w okresie bożonarodzeniowym). Tekst dramatów jasełkowych jest niestabilny, anonimowy, przekazywany drogą ustną. Istnieje w formie teatru kukiełkowego oraz w postaci grywanej przez ludzi (najczęściej młodych).   Eliza Małek

12 Treść przedstawienia Opowieść o narodzeniu Chrystusa w grocie Betlejemskiej, pokłonie pastuszków, Herodzie, rzezi niewiniątek (na materiale Ewangelii Łukasza i Mateusza). Przeciwstawienie elementów misterialnych (poważnych) i komicznych, intermedialnych (Matka Boska, Józef, Dzieciątko, aniołowie vs Herod, Śmierć z kosą, Diabeł, który ciągnie Heroda do piekła). Włączenie pieśni cerkiewnych – Chwała Bogu na wysokości, Anioł pasterzom mówił itp. Eliza Małek

13 Szopka (jasełka) – batlejka – wertep
sceny poważne grywane są na górnej kondygnacji sceny komiczne - na dolnej. Eliza Małek

14 Teatr Pietruszki Teatr właściwie profesjonalny, miejski.
Teatr właściwie profesjonalny, miejski. Przedstawienia wystawiane na jarmarkach, odpustach, na dużych placach miejskich. Eliza Małek

15 Francuski Guignol Por. lalkę przedstawiającą Guignola
Por. lalkę przedstawiającą Guignola Eliza Małek

16 Punch and Judy (Anglia) http://www.punchandjudy.com /Kašparek (Czechy)
Eliza Małek

17 Pietruszka wita się z publicznością, poczym zaczyna rozmowę z grajkiem (kataryniarzem): Pietruszka: Grajku! Grajek: Co powiesz, Pietruszko? Pietruszka: Powiem ci nowinę. Grajek: Jaką? Pietruszka: Postanowiłem się, bracie, ożenić. A bo to kawalerskie życie coś warte? Wszyscy cię lekceważą... A kiedy się ożenię, posag wezmę... Oj-oj-oj, jak się urządzę... Eliza Małek

18 Grajek: A z kim, Pietruszko, postanowiłeś się ożenić? Pietruszka: Z córką kupca (wymienia nazwisko kupca lub ziemianina najbogatszego w danej miejscowości). Grajek: A duży posag bierzesz? Pietruszka: U-u... Więcej niż sam jestem wart. Grajek: Łżesz, Pietruszko, ona za ciebie nie wyjdzie, tylko bieda na ciebie przyjdzie, twój ostatni grosz przepadnie i jeszcze po łbie dostać wypadnie. Rzuć to. Pietruszka: To ty łżesz, bracie. Kto takiego zucha nie pokocha? (wdzięczy się) Grajek: To pokaż narzeczoną. Eliza Małek

19 Pietruszka: Pokazać tobie? Łatwo to zrobię. Zaraz z nią przyłażę i tobie pokażę (chowa się i przyprowadza lalkę). Popatrz, grajku. Ładna narzeczona? Grajek: Że ładna, to ładna. Ale perkata. Pietruszka: Łżesz, grajku. Zobacz te oczka, buzię, rączki, usteczka, szyjkę. Spróbuj znaleźć taką bestyjkę. A jak tańcuje. No, zagraj kawałek czegoś. (Grajek gra kamaryńskiego. Pietruszka tańczy z narzeczoną.) Eliza Małek

20 Grajek: Wszystko to piękne i cudowne, ale dla ciebie będzie kosztowne: panna bogata, rozkapryszona, chodzić pieszo nie nauczona... Trzeba, bracie, konia kupić. Pietruszka (zatroskany): A gdzie go kupić? Grajek: A u Cyganów. Pietruszka (dumnie): No to dzisiaj przyprowadź. Grajek: Ja też nie bogacz. Pochodzisz, to przyprowadzisz. Pietruszka: To nie pójdziesz? Eliza Małek

21 Two on stage Właściciel „teatru” wraz z lalkami nadziewanymi na palce (pacynkami) oraz towarzyszący mu muzykant z katarynką lub grajek, który nie pojawia się na scenie (znajduje się wśród publiczności). Pietruszka (Ванька, Рататуй, Петр Иванович Уксусов, Петр Петрович Самоваров и т.п. ). Cygan, Niemiec, Pies, Czart, Koń, Policjant, Narzeczona (5-20 postaci). Drobne rekwizyty. Na scenie zawsze są tylko 2 postaci (lalkarz ma 2 ręce). Eliza Małek

22 Bohater-klown Deformacja twarzy - czerwony duży nos, wielkie śmiejące się usta, nierzadko garb, czapka z dzwoneczkami, jaskrawa odzież, piskliwy głos. Eliza Małek

23 Komizm Zewnętrzny zdeformowana twarz, ciągłe utarczki z drugimi postaciami, bijatyki. Komizm słowny i sytuacyjny oksymorony, alogizmy, metatezy, realizacja metafory, rozmowa głuchych itd. Eliza Małek

24 Kontakt z audytorium poprzez
monolog teatralny (zwroty do publiczności), wprowadzanie elementów aktualizujących akcję sceniczną (odwołania do imion i sytuacji osób obecnych na przedstawieniu), nawoływanie do aktywnego włączenia się w akcję poprzez np. poszukiwanie zaginionego rekwizytu czy bohatera.... Eliza Małek

25 Wskrzeszenie teatru ludowego
Po r tradycja przedstawień teatralnych (głównie teatru religijnego) została przerwana. Pietruszka został powołany do służby w Armii Czerwonej i propagandy nowego ustroju, wertep – zakazany. Po r wertep i Pietruszka (w postaci inscenizowanej, inspirowanej przez działaczy i animatorów kultury) wrócił do łask. Tu również mamy przekaz ustny, sytuację face to face, ale odbiorca już nie staje się nadawcą (mamy publiczność na występach zespołów „ludowych”, kostium, który po występie zostaje zdjęty). Często wykonawca uczy się swojego tekstu z zapisanej na papierze „partytury”, a nie z czyichś ust. Eliza Małek

26 Zespół ludowy „Zwonnica” z Omska
Eliza Małek

27 Pietruszka z teatru A. Grefa
Eliza Małek

28 W r.1980 zespół folklorystyczny Dmitrija Pokrowskiego (wespół z folklorystami z Uniwersytetu Moskiewskiego) podejmuje pierwszą próbę wskrzeszenia przedstawień jasełkowych (программa Русский народный театр). Po 1990 r. kukiełkowy i „żywy” wertep przeżywa prawdziwy renesans (w Rosji, a także na Ukrainie). Eliza Małek

29 Żywy wertep (Lwów) Eliza Małek

30 Kukiełki ze współczesnych przedstawień jasełkowych
Eliza Małek

31 Teatr żywego aktora (repertuar)
Łódka Car Maksymilian Król Herod (żywy wertep) Eliza Małek

32 Dekoracje tworzone ruchami aktorów i/lub słowem
Najprostsze, w Łódce np. jest to narysowany kredą owal imitujący łódkę, do której wsiadają aktorzy-wioślarze. „Wyrazisty przykład takiej dekoracji widzimy w ludowej rosyjskiej sztuce Łódka. Treść tej sztuki stanowią przygody nadwołżańskiej szajki zbójeckiej. Występują: ataman, esauł, rozbójnicy, nieznajomy i inni. Wykonawcy wchodzą do izby śpiewając rozbójniczą pieśń i ustawiają się kołem. Ataman nakazuje esaułowi „migomentalnie" zbudować zwinną „łódkę". Rozbójnicy udają, że budują. Łódka gotowa i ataman rozkazuje: „Wiosła na burty, chłopcy na miejsca.” Eliza Małek

33 Dwunastu rozbójników siada na podłodze w dwuszeregu, zostawiając między sobą puste miejsce, po którym przechadzają się ataman i esauł. Ataman rozkazuje wyruszyć i zaśpiewać swoją ulubioną pieśń. Wioślarze śpiewają: Wniz po matuszkie, po Wołgie, pochylają się w tył i w przód i klaszczą w ręce, imitując wiosłowanie. Śpiewają z przerwami, podczas których ataman i esauł rozmawiają ze sobą.” (P. Bogatyriew, Uwagi o teatrze ludowym…) Eliza Małek

34 Przestrzeń w teatrze ludowym
Dekoracje mogą być rysowane wyłącznie słowem. Por. dialog cara Maksymiliana i jego wojownika Aniki ze sztuki pt. Car Maksymilian: „A n i k a: O carze błogosławiony, A gdzie jest cherlawy uzbrojony rywal? Maksymian: Trzy wiorsty od miasta. A n i k a (groźnie): Rozejdź się, tłumie Pozwól przejść Anice — wojewodzie. Otwórz złote wrota, Pomknę za mury miejskie I doścignę tam przeklętego Marsa." Eliza Małek

35  W rzeczywistości na scenie nie ma ani Złotej bramy, ani murów obronnych. I mimo to za tymi murami spotyka się Anika z Mariecem i zaczyna z nim wojnę na słowa. Następnie ten sam Anika znajdujący się 3 wiorsty od miasta, w którym znajduje się carski pałac, zwraca się do siedzącego na tronie Maksymiliana z następującymi słowami: Eliza Małek

36 Anika (do cara): O carze błogosławiony!
Anika (do cara): O carze błogosławiony! Moja szabla nie rąbie, a kopia w pierś nie wchodzi. Maksymian: Daruję ci swój stalowy miecz (tupiąc no­gą). Rozgromże mi wreszcie przeklętego Marsa. Anika (do Marsa): Ukorz się, niegodziwcze. Mars: Dzień i noc ostrzę szablę, ale przed siłaczem Aniką ukorzyć się nie chcę. Anika: Ukorz się, ukorz, niegodziwcze, bo pozbawię cię życia (zabija Marsa). Eliza Małek

37 Czas sceniczny    Czas sceniczny w teatrze ludowym nie pokrywa się z czasem astronomicznym (4 minuty mogą odpowiadać 4 latom). Bogatyriow twierdzi, że „miejsce i czas w teatrze ludowym dopiero zaczynają się kształtować, o nich, jak w eposie, tylko się mówi. Natłok akcji jakby pochłania czas i miejsce”. ( ) Widzowie nie oczekują nowych, oryginalnych wątków (z reguły znają zarys fabuły), interesuje ich opracowanie szczegółów. Eliza Małek

38 Literatura zalecana А. Ф. Некрылова, В. Е. Гусев, Русский народный кукольный театр, Ленинград 1983. C. Kelly, Petrushka. The Russian Carnival Puppet Theatre, Cambridge University Press 1990. P. Bogatyriew, Semiotyka kultury ludowej, Warszawa 1979, s J. Gołąbek, Car Maksymilian (Widowisko ludowe na Rusi), Kraków 1938. E. Małek, J. Wawrzyńczyk, Kultura rosyjska...., hasła Rajok i Wertep. pka.htm [Jędrzej Kitowicz [ ], OPIS OBYCZAJÓW ZA PANOWANIA AUGUSTA III, Eliza Małek